خانه برزگری منزلی اعیانیست که در شهر بافق ودر محله تاریخی سراستخرواقع گردیده است.ساختمان در جهت محور شمال غرب-جنوب شرق گسترش یافته ومنطبق بر رون اصفهان می باشد.زیربنای ساختمان حدود ۷۰۰ متر مربع وفرم کلی بنا چهارضلعی است..بنا از شمال به حمام سراستخر و از سایر جهات به باغات و مزارع همجوار است. دسترسی به ساختمان از طریق معبر شرقی-غربی موسوم به کوچه حمام امکانپذیر می باشد.ورود به ساختمان از طریق دربند و ساباط میسر بوده است.ساختار کلی بنا منطبق بر هندسه اقلیدیسی و اجزابر مبنای عوامل اقلیمی-کارکردی حول حیاط سازمان یافتتند.
-نقشه ساختمان سرحمام(ماخذنگارنده)
خانه برزگری دارای ۲۱ اتاق وفضا بوده واز نظر ابعاد ومقیاس ساخت در زمره ساختمان های بزرگ و اعیانی محسوب می گردد.کارکرد فضاها ونحوه چیدمان آنها خاص ومنحصر به فرد بوده بگونه ای که فرم باستانی چلیپا در مرکز بنا بوضوح مشهود می باشد.به واقع خانه برزگری به لحاظ فرم مشابه خانه های چهار ایوانی می باشد.تغییرات کالبدی درون ساختمان بسیار زیاد بوده بگونه ای که برخی پنجره ها مسدود ودر جداره ها بازشو هایی را ایجاد کردند.خانه برزگری بنایی کهنه بوده که در طی سالیان دراز جهت بهره برداری بهتر بارها دچار تغییرات کالبدی وکارکردی شده است.نمود واضح این تغییرات در دوران معاصر روی داده بگونه ای که منزل از نیمه به دوبخش تفکیک گردیده ودر اختیار دوخانواده مستقل بوده است.آنطور که از شواهد میدانی وبررسی عکس های هوایی سال ۲۰۰۴ به بعد مشخص گردید.بنا تنها از جانب ضلع شمال با کوچه وحمام سراستخر همجوار بوده وسایر ضلع ها شامل باغ وفضاهای زراعتی بوده وساختمان در میان باغات بصورت کوشک واقع گردیده بود. ودرسال های بعد باغات به قطعات خردتر تفکیک گردیده ودر اختیار سایرین قرارگرفته است.هم اکنون مالک بخش شمالی بنا خانواده محترم برزگری است.بنا بگفته فرزند ایشان ساختمان از جانب جد پدریشان مرحومه افضلی به ارث رسیده است.
-مجموعه خانه سر حمام از جانب جنوب شرق(ماخذنگارنده)
ورود به بنا از طریق دربند واز زیر ساباط میسر بوده است.هم اکنون ساختمان ساباط تخریب شده وتنها بخش هایی از طاق وطاقچه ها در جداره شمالی بنا مشخص می باشد. احتمالا ابعاد فضای ساباط ۶*۳ متر و شکل آن مستطیل بوده است. فضای زیر ساباط شامل راه پله،سکو ،سایبان وطاقچه می باشد.درکنار ساباط،راه پله ای به بام وفضای درونی ساباط راه داشته است.پس از راه پله در جانب غرب ساختاری شامل دو اتاق(۷،۳)با کارکرد انبار وحیاط (۲۰) با کارکرد اسطبل قراردارد.بنا بگفته خانواده برزگری این ساختار در اختیار شخصی بوده ودر آن زندگی می کرده اما چون ساختار فاقد فضای اقامتی مناسب بوده و دسترسی به آن از طریق دربند میسر بوده ، به احتمال زیاد متعلق به ساختمان اصلی بوده و کارکرد اسطبل وانبار داشته است.در میانه دربند ودر جانب شرق سردری دو طبقه با ایوانی بلند وبرآمده از جداره جانبی قرار دارد.این سردر، ورودی اصلی به بنا بوده و مشتمل بر درگاه،چارچوب،پنجره وایوان بوده است.در بالای درگاه ورودی پنجره ای نور را به فضای درون انتقال می دهد.هم اکنون تمامی اجزای چوبی وتزئینی بنا از میان رفته است.در انتهای دربند ،ساختمانی منفرد وچهارضلعی موجود است که این ساختمان، پایاب (۱۴)جهت دسترسی به آب قنات یوسف شاهی بوده است .در جانب غرب پایاب، منزل مسکونی دیگر موجود می باشد.در جانب شرق پایاب ،راهرویی طویل به انتهای بنا در جانب شرق وجنوب شرق ساختمان راه دارد.در دوران معاصر صاحبان وبرزگران باغات همجوار جهت دسترسی به املاکشان از این مسیر استفاده می کردند.نکته حائز اهمیت آن است که جهت دسترسی به باغات مسیر دیگری وجود نداشته وافراد غریبه برای رسیدگی به باغات وارد ساختمان وحریم خصوصی آن می شدند.که این شکل دسترسی منطبق بر معماری گذشته نبوده وفرضیه نگارنده را تقویت می کند که تمامی باغات جانب جنوب وغرب متعلق به ساختمان اصلی بوده وبعدها تفکیک گردیدند.پس از درگاه ورودی صفه بزرگ (۴)قراردارد.فضای صفه ساده وفاقد عناصر تزئینی خاص می باشد.صفه رو به حیاط ونور شرق قرار گرفته است.
ازجداره شمالی صفه، دری به انبار(۹) ومطبخ(۸) راه دارد.درگذشته فضای مطبخ وانبار یکی بوده اما بعدها با دیواری تفکیک گردیده است.ابتدا انبار شامل حوض،مخزن غلات،هواکش وسکو قراردارد.بعد از آن،فضای مطبخ شامل تنور،اجاق وهواکش می باشد.جداره های این قسمت از بنا از خشت وآجر با روکش کاه گل بوده که بواسطه آتش ودود کدر وسیاه گردیده است.پوشش بام از نوع گنبد با عرقچینی در مرکز می باشد.در جداره شمالی مطبخ پنجره ای مشبک رو به آغل الحاقی(۱۱) وجود دارداین فضا در مالکیت شخص دیگری بوده واز نظر معماری جدیدا به ساختمان الحاق گردیده بگونه ای که ورودی به آن از جانب کوچه میسر می باشد.حیاط(۱۵)در مرکز ساختمان به ابعاد ۴*۱۰ واقع گردیده است. در میانه حیاط باغچه ساده قرارداشته و درگذشته درختان انار وسبزیجات در آن کشت می شده که امروزه خشک شده است.جهت آبیاری درختان ،آب را از محل پایاب با ظرف به باغچه می آوردند.چون فضای حیاط فشرده بوده کارکرد آن بیشتر گشودگی فضایی ونورگیری بوده است.در جانب شمال شرق و رو به نور جنوب غرب صفه کوچک(۵)ودو دری(۷)واقع گردیده است.در جداره صفه کوچک طاقچه هایی قراردارد .فضای صفه با یک پله از کف حیاط مجزا گردیده است.ابعاد فضا ۳*۵ می باشد.در جداره شمالی صفه اتاقی با کارکرد تالار (۱۱)وجود دارد در کالبد اتاق طاقچه ها وبالاطاقچه قراردارند. و حاشیه طاقچه ها با گچ اندود گردیده و پوشش بام از گنبد می باشد. فضامذکور کارکرد تابستانه نشین داشته است.
فضای صفه کوچک ودو دری ها(ماخذنگارنده)
درکنار صفه کوچک اتاق دو دری (۷) واقع گردیده است.دودری ها نسبت به جداره اصلی فرورفتگی دارند. این شکستگی در سطح دیوار حکم تابشبند داشته واز ورود مستقیم نور به درون اتاق جلوگیری کرده است.جهت گیری فضا رو به نور جنوب بوده وکارکرد آن زمستانه نشین بوده است .در سوی دیگر این فضا اتاقی(۲۲) بزرگتر قرار دارد.فضای مذکور نسبت به دودری اتاقی خصوصی تر بوده و در ضلع شرقی اتاق دیگری با کارکرد پستو (۱۰)جهت قرار دادن وسایل والبسه خواب موجود بوده که امروز از میان رفته است.انتهای حیاط در جانب شرق دربی به آغل سرباز (۱۹) وانبار(۷) راه دارد.فضای آغل به شکل مستطیل کشیده وبه ابعاد ۳*۱۰ با انباری سرپوشیده می باشد.در جداره دیوار آغل اخیه وآخورهایی قراردارد.آغل سرباز از جانب جنوب به باغ وراهرو (۱۳)راه داشته است.مکانگزینی خاص آغل سبب گردیده که علوفه مورد نیاز از طریق باغ تامین شده وانتقال چارپایان از طریق راهرو(۱۳) به درون بنا بدون ورود مستقیم به حیاط اصلی مهیا باشد.هم اکنون فضاهای(۱۰،۷،۱۹،۲۳)تخریب گردیده وبه کوچه تبدیل گردیده است.در جانب دیگر حیاط در ضلع جنوبی دو اتاق(۲۲)قرار دارد.اتاق ها نسبت به جداره حیاط شکستگی داشته وسطح فرو رفته با کارکرد تابشبند ایجاد کردند.در دوران معاصر مسیرهای ورود به اتاق ها(۲۲)از جانب حیاط با تیغه های آجری مسدود گردیده بود.پوشش وجداره اتاق ها از جانب غرب،شرق وجنوب فرو ریخته است.آنگونه که از شواهد مشخص است.اتاق ها بیکدیگر راه داشتند وهرکدام بصورت مجزا به راهرو(۱۳) راه داشتند.
-به ترتیب از راست اتاق های فضای ۲۲ وراهرو۱۳(ماخذنگارنده)
با کیفیت ترین وزیبا ترین فضای ساختمان برزگری ،میهمانشین(۲۱) بوده که در جانب غرب راهرو قرارداشته و دسترسی به آن از جانب راهرو میسر بوده است.کالبد درون اتاق دارای طاقچه،بالاطاقچه،اجاق بوده است.فضای درون اتاق گچکاری بوده وتزئینات نفیس در گوشه ها وطاقچه ها صورت گرفته است.میهمانشین دارای سه اجاق در جداره شرقی بوده است.پوشش بام از طاق کلیل با گچکاری نفیس بوده که هم اکنون فرو ریخته است.راه پله(۱۶)دیگری در راهرو قرارداشته که دسترسی به بام وبالاخانه را از درون بنا میسر می نمود.بربالای فضاهای(۴،۲۱)اتاق هایی وجود داشته که هم اکنون تنها بالاخانه بالای صفه بزرگ باقی مانده است.اتاق بالاخانه کارکرد تابستانه نشین داشته واین اتاق از سه طرف دارای بازشو ودر بوده بگونه ای که فضای بالاخانه مشرف بغرب،شرق وجنوب بنا بوده است.کالبد بالاخانه شامل درگاه، طاقچه وبازشوهای مشبک گلی است.جداره ها وپوشش بام از آجر با روکش کاهگل ساخته شده است.نوع پوشش بام از طاق وتویزه می باشد.در جانب شمال راه پله دیگری به بالاخانه راه دارد.که بعلت عدم استحکام موفق به برداشت وبازدید نشدیم.
-اتاق مهمان نشین(ماخذنگارنده)
اتاق بالای میهمانشین کاملا تخریب گردیده است.در جانب جنوب بنا اثرات اتاق ها وصفه ای رو به باغ مشاهده گردید که نگارنده براساس برداشت میدانی نقشه ای از فضاهای(۲۳،۱۰،۶،۱۱)تهیه وبه ساختمان الحاق کردم شایان توجه خواننده گرامیست که اثرات طاق وطاقچه ها بر روی جداره جنوبی معیار بازآفرینی فضای مذکور بوده است. خانه برزگری خانه ای اعیانشین بوده که درمیانه باغی وسیع واقع گردیده بود.الگو وشاکله بنا منطبق بر طرح های کهن معماری بوده است.در میانه خرابه ها تا کنون سه مدل آجر با ابعاد واشکال مختلف پیدا شده است.این تنوع در آجر کاری حکایت از تغییرات متعدد در دوره های مختلف تاریخی در بنا دارد.
– به ترتیب از راست بالاخانه وسه مدل آجر(ماخذنگارنده)
سخن آخر این است که خانه سرحمام منزلی بزرگ با معماری فاخر بوده که امروزه به علت بی توجهی در آستانه تخریب کامل قرار گرفته است.در صورتی که اهمیتی برای داشته های فرهنگی وهویتمان قائل هستیم سریعا نسبت به حفظ کالبد بنا وتعیین کارکرد مناسب آن اقدام می کنیم واین امانت چند صدساله را به دست آیندگان می رسانیم.
بهنام تشکری بافقی
behnamtashakory@gmail.com
کارگروه گردشگری وعمران شهرسازی شهرداری بافق
همراهان بزرگوار:آقایان حسن زاده-کارگران-نوری وخانواده محترم برزگری
