آسیاب آبی فاضلی(بخشی از کتاب سرزمین پدری)

روستای فاضلیه در دو کلیومتری شهر بافق ودر حریم جنوبی آن واقع گردیده است. روستا به واسطه سرمایه گذاری دو تاجر یزدی تبار به نام های مرحوم فاضلی ومرحوم حسین زاده در دوران پهلوی اول توسعه یافته است. بنا بگفته اهالی در دوران قاجار شخصی بافقی تبار قنات فاضلیه را از محل مزرعه گلستان در فاصله بیست کیلومتری محل کنونی فاضلیه احداث کرده و به تاجران یزدی فروخته است.تاجران یزدی هشتاد سال پیش پس از خرید قنات فاضلیه اقدام به احداث باغ ومزارع کشاورزی پیرامون آن نمودند.مظهر قنات در محل باغ نارنجستان در جنوب منطقه بوده وجریان آب پس از عبور از باغ های تاجران به مزارع وزمین های کشاورزی منطقه فاضلیه وحاجی آباد میریزد.در گذشته در فاضلیه بیش از پنجاه کشاورز وبرزگر به فعالیت مشغول بودند.سازمان بندی قطعات زمین در منطقه فاضلیه بصورت شبکه ای وشکل قطعات چهارضلعی و نظام بندی معابر به صورت شطرنجی می باشد.از محل باغ فاضلی معبری اصلی در محور جنوب به شمال به انتهای منطقه کشیده شده ومعابر فرعی به صورت غربی-شرقی آن را قطع می کنند.در فاضلیه گندم،جو وخرما،انار،پسته کشت می شده وجهت آسیاب محصولات حدود هفتاد سال قبل مرحوم فاضلی آسیاب آبی احداث می کند.آسیاب در ضلع غربی منطقه ودر حاشیه صحرا احداث گردیده است.پیرامون آسیاب را با دیوار چینه ای به ارتفاع دو متر حصار کردند.چون منطقه فاضلیه در جوار صحرا قرار گرفته ،کلیه بناها وزمین ها دارای حصار ومحدوده مشخص بودند.نکته جالب در حصار کردن محدوده ها ،استفاده از دیوارهای مدور شبیه نیم برج در گوشه ها ودر فواصل معینی از دیوار بوده ،بنا به بررسی ها مشخص گردید که ماسه های صحرا در برخورد با دیوارهای مدور ،آن را مدفون نمی کنند واطرافش ریزش می کنند .پیشینیان با فهم این مطلب در ساخت دیوار وحصارها از فرم های مدور استفاده می کردند.ساختمان آسیاب تا ۴۰ سال پیش فعال بوده وپس از فوت آخرین آسیابان (مرحوم حسین رنجبر ) راکد گردیده است.

-فضای درون آسیاب فاضلی(ماخذنگارنده)
ساختمان آسیاب با کشیدگی در محور شرقی-غربی به صورت مدفون در زمین ساخته شده است.زیربنای ساختمان حدود دویست متر مربع و فضاهای درون حصار شامل:راهروها،انبار،مسیر قنات،کارگاه آسیاب وسکونتگاه آسیابان می باشد.درگذشته دو ساختمان کنار آسیاب وجود داشته که محل زندگی وسکونت آسیابان بوده که امروزه تخریب شده است. مصالح بکار رفته در ساخت بنا آجر وخشت خام با روکش کاه گل می باشد.در بستر بنا ودر محل های عبور جریان آب از ساروج وآهک استفاده شده است.جنس سنگ آسیاب خاص بوده واز محلی حوالی پیشدر بافق تامین می شده است.
-مقطع از آسیاب آبی فاضلی(ماخذ نگارنده)

-به ترتیب از راست نقشه آسیاب و نمای آسیاب از شرق
ورود به ساختمان از جانب غرب واز درون هشتی میسر می باشد.فضای هشتی به شکل چهارضلعی با چهار طاق در طرفین بوده که امروزه بخش های غرب وجنوب آن تخریب گردیده است. بر بالای فضای هشتی گنبد وکلاه فرنگی قرار داشته که آن نیز تخریب شده است.پس از هشتی راه پله ای نزولی به پهنای سه متربه فضای درون آسیاب امتداد دارد.تعداد پله ها بیست عدد بوده که چهار متر اختلاف ارتفاعی به زیر زمین ایجاد نموده است.پوشش فضای راه پله از طاق رومی بوده است.درگذشته این مسیر به شکل شیبراهی برای عبور چارپایان بوده که گندم وسایرغلات را به درون آسیاب می بردند. طول راه پله حدود ده متر بوده ودر انتهای آن فضای بارانداز قرار دارد.فضای بارانداز فضایی واسط میان کارگاه وفضای بیرون بوده وکارکرد آن انبار است . درجداره فضای بارانداز ودر دیوارهای طرفین آن طاقچه هایی را بصورت دستکند در گل ایجاد کردند. در گذشته دری چوبی از جنس گردو با تزئینات نفیس مابین فضای بارانداز وکارگاه قرار داشته که به سرقت رفته است. پس از فضای بارانداز فضای کارگاه قرار دارد.فضای کارگاه فضایی هشتی شکل است که اضلاع آن به صورت چلیپا به طرفین امتداد یافتند.فرم هشتی علاوه بر استحکام فوق العاده ،امکان گسترش فضایی را به طرفین به سهولت ممکن می کرده وهمچنین به وسیله گنبد به راحتی پوشش می شده است .عناصر کالبدی درون فضای کارگاه شامل:هشتی،صفه،گنبد،طاقچه،دریچه قنات،محفظه آسیاب و… می باشد فضای هشتی فضای به وسعت ۴۰ متر مربع می باشد .پوشش بام فضای هشتی از گنبد ونور گیری به آن از طریق کلاه فرنگی میسر بوده است.در جداره های فضای هشتی طاقچه هایی با عمق های مختلف جهت کاستن از وزن دیوار وقرار دادن وسایل قرار دادند. کف فضای آسیاب آجر فرش بوده ودر محل آسیاب دریچه ای چهارضلعی جهت بازدید از مسیر قنات قرار دادند. در دو طرف فضای هشتی در ضلع شمال وجنوب ،صفه هایی چهارضلعی قرار دارد. صفه ها به وسیله سکویی یک متر از کف هشتی مرتفع گردیدند. در جداره صفه ها طاقچه هایی جهت قرار دادن وسایل قرار دارد.پوشش بام صفه ها از نوع طاق رومی می باشد. فضای محفظه آسیاب ،صفه ای در ضلع شرق ساختمان می باشد.ابتدای صفه دریچه قنات و پس از آن حوضچه قرار دارد.حوضچه آرد انبار موقت جهت ذخیره و وزن کشی آرد بوده است .پس از حوضچه،محفظه سنگ آسیاب قرار دارد.محفظه سنگ ،فضایی مدور بوده که سنگ های متحرک وثابت بر روی هم ساییده می شدند.پس از محفظه سنگ ودر پشت جداره شرقی تنوره قرار دارد.فضای تنوره یا چاه آسیاب ،استوانه ای به شعاع دو متر و عمق پنج متر وظرفیت حدود پنجاه مترمکعب می باشد. در انتهای تنوره مجرای قیفی شکل قرار دارد.

به ترتیب از راست محفظه آسیاب،مجرای قیفی،مسیر قنات از درون آسیاب
عملکرد آسیاب به شرح ذیل بوده که جریان آب قنات فاضلی پس از ورود به درون حصار به حوض وپس از آن به تنوره می ریخته است.کارکرد تنوره ،انباشت آب وایجاد فشار مناسب بوده بگونه ای که پس از پر شدن تنوره ،آب با فشار از طریق مجرای قیفی به محفظه آسیاب می ریخته است.هرچه انباشت آب بیشتر می بود فشار آب نیز بیشتر می شد.محفظه قیفی ،مجرایی به قطر (بالایی)یکصد وده و(پایینی) ده سانتیمتر بوده که از انتهای چاهک( تنوره) به فضای توربین راه داشته است.کنترل این مجرا با درپوشی چوبی از درون محفظه آسیاب میسر بوده بگونه ای که آسیابان در صورت نیاز بستی چوبی را در مسیر مجرای قیفی قرار می داده ومسیر را مسدود می نمود و درنتیجه حرکت سنگ آسیاب متوقف می گردید.فضای توربین شامل پره چوبی،میله اتصال،بست،سنگ متحرک،سنگ ثابت،گوه والماسی بوده است.جریان آب از فضای قیفی به پره های چوبی برخورد میکرد ودرنتیجه برخورد سبب دوران پره ها حول محور عمودی می گردید.درنتیجه دوران ممتد پره ها ،میله اتصال دوران میکرد ودر نتیجه دوران آن سنگ متحرک میچرخید.تعداد پره هاهجده عدد وجنس آن از چوب گردو وشکل آن مدور بوده تا حداکثر مقاومت را در برابر فشار دائمی آب داشته باشد.

-جزئیات محفظه آسیاب(ماخذنگارنده)
محفظه آسیاب از طریق مجرای بازدید توسط آسیابان مرتبا بازدید می گردید.جریان آب قنات پس از عبور از محفظه آسیاب از طریق کانالی درزیرزمین از فضای آسیاب خارج می شد.درگذشته امکان آسیاب گندم با درجات مختلف میسر بوده بگونه ای که گاهی گندم را تا نیمه آسیاب یا گاهی گندم را اصطلاحا خیلی نرم می کردند. جهت انجام این مدل آسیاب ،آسیابان سنگ متحرک را از یک تا سه میلیمتر بالا می آورد این عمل از طریق جابجا کردن میله ی اتصال میسر بوده است.انتهای میله اتصال گوه ای مخروطی وبسیار تیز از جنس فلزی مقاوم قرار داشته تا در نتیجه چرخش مداوم میله اتصال از بین نرود.همچنین فضای زیر گوه را سنگی مقاوم قرار می دادندکه جنس وخاصیت آن ضد سایش وحرارت بوده است.میله ای منفردابزار انتقال سنگ متحرک بوده وبه این سنگ متصل بوده که آسیابان با کشیدن آن سبب بالارفتن مجموعه سنگ ضد سایش،گوه،میله اتصال ،پره ها وسنگ متحرک می گردیده است.سخن آخر این است که آسیاب آبی فاضلی به همت آقای تدین که شخصی فرهیخته و علاقمند به مسائل فرهنگی هستند مرمت وبازسازی گردیده است.مسئولین ذیربط باید ضمن تقدیر از تلاش ایشان زمینه را برای تعیین کاربری مناسب فراهم آورند.
بهنام تشکری بافقی
کارگروه گردشگری وعمران شهرسازی بافق
همراهان بزرگوار :آقایان حسن زاده، کارگران،خانواده محترم تدین

ارسال یک دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

همچنین ممکن است دوست داشته باشید

در اوج ناامیدی پیروز مسابقه شدم

 به گزارش هفته نامه افق کویر:خبرنگار ما در