یزد – ایرنا- کاهش بارندگی، خشکسالی و استفاده بی‌رویه از منابع آب در استان یزد که رودخانه دائمی ندارد و هر سال سطح آبهای زیرزمینی آن پایین‌تر می‌رود، حاصلی جز فرونشست زمین نیست و در آینده نه چندان دور فروچاله‌ها، حیات را در این استان خواهد بلعید.
در تعاریفی که از فرونشست ارائه شده است، این پدیده را فروریزش و یا نشست زمین در مقیاس بزرگ می گویند که بر اثر عوامل متعددی مانند تحلیل رفتن خاک، آب شدن یخ ها، حرکت آرام زمین، خروج گدازه ها، عملیات انسانی مانند معدن کاری یا ساخت تونل، برداشت گسترده آبهای زیرزمینی و نفت ایجاد می شود.
به گزارش ایرنا، در مورد دشت‌های ایران به گفته کارشناسان، برداشت بیش از حدمجاز منابع آبهای زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات از عوامل اصلی فرونشست زمین هستند که در این میان برداشت بیش از حد مجاز آب از منابع زیرزمینی که نتیجه مدیریت ناصحیح و هدر رفت حجم عظیمی این ماده حیاتی به دلایل شیوه نادرست کشاورزی، مصارف نامتعارف صنعتی و شهری و به طور کلی «مصرف نامتناسب» است، زمینه ساز اصلی این پدیده در کشور محسوب می شود.
پدیده‌ی فرونشست زمین در دهه ۸۰ برای نخستین بار از سوی سازمان نقشه‌برداری مطرح و در این زمینه اطلس فرونشست منتشر شد و پس از آن در سال ۱۳۹۵ دومین اطلس سراسری فرونشست کشور منتشر شد، اکنون برای سومین بار با تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی با تاکید بر پهنه‌بندی مخاطره فرونشست، زنگ خطر جدی این پدیده به طنین بلندی به صدا درآمده و مدیریت دشت‌های کشور با اولویت دشت‌های بحرانی در دستور کار متولیان امر قرار گرفته است.
پدیده فرونشست محدود به ایران نیست، بلکه بر اساس آخرین آمارها ۱۵۰ کشور جهان با این بحران دست به گریبان هستند و بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی، چهار میلیمتر فرونشست زمین، بحران محسوب می‌شود و این درحالی است که در مقیاس جهانی میزان فرونشست زمین تاکنون حدود ۳۲ سانتیمتر بوده است، کاهش ورودی و ذخیره سدهای کشور و برداشت ۱۴.۵ میلیون متر مکعب آب، بیش از ظرفیت آبخوان‌ها از عمق ۲۰۰ متری زمین، فرونشست زمین را در ۹۵ درصد دشت‌های ایران پدید آورده است؛ پدیده‌ای که در مناطق مسکونی، صنعتی و کشاورزی می‌تواند فاجعه‌های فراوانی را به دنبال داشته باشد.
بر اساس هشدارهای «رضا شهبازی» مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی، فناوری و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور هم اکنون ۳۰ استان ایران در معرض مخاطره فرونشست زمین قرار دارند که در بین آنها ۱۴ استان کشور از جمله تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان نسبت به سایر استان‌ها در شرایط غیرقابل جبران فرونشست زمین قرار دارند که عوارض جبران‌ناپذیری را می تواند به همراه داشته باشد.
استان یزد ، سرزمینی بیابانی در فلات مرکزی ایران است که با کم آبی و خشکسالی خیلی شدید، دست و پنجه نرم می کند ، این استان از لحاظ بارش با متوسط سالانه ۶۰ میلیمتر در ردیف آخرین استان‌های کشور قرار دارد و صدای عطش آن از چند دهه قبل به گوش می رسد، با وجود شرایط شکننده ای که یزد از نظر میزان بارش دارد، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی سبب شده است که علاوه بحران آب و فرونشست زمین با مشکلات دیگر مانند کویرزایی و گسترس پهنه های بیابانی نیز دست به گریبان باشد.
قهر آسمان از یک سو و استفاده بی رویه از آبهای زیرزمینی با حفرچاه‌های عمیق از سوی دیگر، رمق زمین را در استان یزد گرفته و هرازگاهی ایجاد شکاف یا نشست زمین در برخی دشت‌ها طنین مرگبار به مخاطره افتادن حیات در مرکز ایران را به گوش می رساند.
برداشت بی‌رویه آب از منبعی بسیار فقیر
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان یزد با بیان اینکه برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی مهمترین عامل فرونشست زمین در استان است، گفت: در گذشته از قنات‌ها و چشمه ها برای بهره‌برداری از آب زیرزمینی استفاده و متناسب با ذخیره منابع، آب برداشت می شد اما اکنون با حفر چاه های عمیق و پیشرفت تکنولوژی در افزایش عمق چاه‌ها، دیگر آبدهی مطمئن چشمه و قنات‌ها مفهوم خود را از دست دارد و فراتر از ظرفیت، از ذخایر آب زیرزمینی استفاده می‌شود که همین مسئله سبب خشکی اکثر چشمه ها و کاریزهای استان یزد شده است.
محمدمهدی جوادیان‌زاده افزود: در اکثر دشت های استان یزد میزان برداشت آب بیش از حد مجاز از طرق چاه‌ها صورت می گیرد و وقتی این خط قرمز رعایت نشود، سطح های آب های زیرزمینی به شکل معنادار و بصورت مستمر هر سال پایین تر می رود و دیگر ورودی سفره های زیر زمینی، توانایی جبران برداشت های بی رویه آب را ندارند و این نحوه بهره برداری از منابع موجب فرونشست زمین می شود.
وی اضافه کرد: در اکثرهای دشت های استان علاوه بر افت سطح آبهای زیرزمینی، فرونشست زمین کاملا مشهود و در پاره ای موارد بسیار نگران کننده است، در این شرایط نخستین دغدغه ناشی از افت سطح آبهای زیر زمینی، تخریب آبخوان ها و کانال هایی است که آب در آنها ذخیره می شود و در حقیقت سفره های زیرزمینی قابلیت ذخیره سازی آب را از دست می دهند.
جوادیان‌زاده اظهار داشت: فرونشست زمین همچنین موجب آسیب به زیرساخت‌های مختلف جامعه از جمله سازهای روی زمین مانند خطوط آب، برق، گاز و جاده ها شده و زمین پس از ترک خوردن، آرام آرام تخریب می شود.
۱۶ دشت ممنوعه در استان یزد و غمنامه فرونشست زمین
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان یزد تعداد دشت‌های استان را ۱۹ دشت بیان کرد و گفت: از این تعداد سه دشت آزاد و ۱۶ مورد ممنوعه اعلام شده است که از این تعداد چهار دشت در شرایط ممنوعه بحرانی قرار دارد.
جوادیان زاده افزود: اگرچه تمام دشت‌های این استان از نظر برداشت آبهای زیرزمینی در شرایط بحرانی قراردارد، اما در این میان در دشت های یزد- اردکان ، ابرکوه، بهادران و چاهک شهریاری به علت افت شدید آبهای زیرزمینی وضعیت فرونشست در وضعیت ممنوعه بحرانی و بسیار نگران کننده است زیرا دیگر منابع آب تجدیدپذیر، تامین ذخیره منابع را امکان پذیر نمی کند.
وی تصریح کرد: در تمام دشت‌های استان بیش از میزان ورودی آب، از منابع زیرزمینی بهره برداری می شود و به همین علت اکثر دشت های استان در شرایط ممنوعه قرار دارند که بیشترین کاهش حجم آبهای زیرزمینی مربوط به آبخوان دشت یزد – اردکان است در این دشت زیرساخت‌های مهمی وجود دارد که فرونشست زمین می‌تواند خطرناک باشد و امیدواریم با مشارکت مردم و دستگاه‌های مختلف در جلوگیری از روند فرونشست زمین گام های موثرتری برداشته شود تا بیش از این منابع آبی، خاک و زیرساخت های استان نابود نشود.
نوشدارویی به نام سند سازگاری با کم آبی در استان یزد
جوادیان زاده با تشریح سند سازگاری استان با کم آبی استان گفت: در این سند دقیقا مشخص شده هر بخش باید چه مقدار صرفه جویی انجام دهد، این یک سند بین سازمانی است که با همکاری دستگاه‌های متولی هربخش تدوین شده و در اجرای آن نیز باید همکاری و مساعدت از سوی همه دستگاه ها وجود داشته باشد.
وی خاطرنشان کرد: مقادیر صرفه جویی در این سند، طی ۲ مرحله و تا سال ۱۴۱۱ برنامه ریزی شده ، بطوریکه صرفه جویی ۴۸ درصدی آب برای بخش در کشاورزی، ۱۵ درصدی در بخش صنعت و ۱۰ درصدی در بخش شرب و بهداشت در آن پیش بینی شده است.
این مسوول یادآور شد: بر اساس برنامه ریزی های انجام شده تا سال ۱۴۰۵ باید افت سفره های آب زیرزمینی در استان یزد به صفر برسد و احیای قنوات و آبخوان های نیز بیش از پیش در دستورکار قرار گیرد تا شاهد نشست زمین و ایجاد فروچاله ها در دشت‌های استان نباشیم.
افت ۴۵ سانتیمتری سالانه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی در یزد
مدیرعامل آب منطقه ای استان یزد افزود: تاکنون سالانه ۴۵ سانتیمتر با افت سطح سفره‌های آب زیر زمینی در استان روبرو بوده ایم که با اجرای سند سازگاری در سال های آینده سطح آبهای زیرزمینی باید افزایش یابد تا این افت که در سال‌های گذشته رخ داده جبران و روند تخریبی دشت‌های استان متوقف شود.
جوادیان زاده اضافه کرد: بر اساس برنامه سند سازگاری با کم آبی اگر خرد جمعی و کار تیمی اتفاق نیفتد، کاری از بیش از نخواهیم برد، بنا بر این همه دستگاه های اجرایی استان باید در ارتباط با این اجرای برنامه های این سند همکاری لازم را داشته باشند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای یزد افزود: اگر روند کنونی مدیریت مصرف آب همچنان ادامه پیدا کند، تخریب سفره های زیرزمینی و دور شدن از فضای توسعه پایدار و سند آمایش زمین بیش از پیش تشدید می شود.
کسری سالانه‌ی ۲۵۰ میلیون متر مکعبی مخزن آب استان یزد
جوادیان زاده با تشریح وضعیت منابع آب استان، میزان برداشت آب از سفره های زیرزمینی را ۹۰۰ میلیون متر مکعب در سال بیان کرد و گفت: این در حالی است که فقط ۶۵۰ میلیون متر مکعب آب وارد سفره های زیرزمینی می شود که این برداشت های بی رویه موجب کسری ۲۵۰ میلیون مترمکعبی مخازن و فرونشست زمین شده است.
وی ادامه داد: این استان از نظر کسری مخزن در میان ۳۱ استان کشور در جایگاه هفتم قرار دارد که با توجه به اقلیم بیابانی و کم بارش استان بسیار نگران کننده است و بهره برداری از منابع در سال‌های گذشته بیش از توان دشت‌ها بوده و کسری شدید در مخزن را به دنبال داشته است.
مدیرعامل آب منطقه ای یزد در خصوص منابع آب تجدیدپذیر استان یزد نیز اظهار داشت: یزد در زمینه فقر این منابع در رتبه دوم کشور قرار دارد و کمترین حجم آب تجدیدپذیر کشور مربوط به این استان است که این موضوع نیز بسیار نگران کننده است.
وی ادامه داد: در حوزه مدیریت منابع آب ۲ نگرانی در زمینه کمی و کیفی وجود دارد، به علت برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی، علاوه بر افت سفره های زیرزمینی، منابع آب موجود از کیفیت مناسبی برخوردار نیست و در برخی مناطق شور شده است.
راهکار توقف فرونشست زمین
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان یزد با تشریح راهکارهای جلوگیری از فرونشست زمین، کاهش بهره برداری از منابع آب زیرزمینی، تغییر اساسی در الگوی مصرف آب، نصب سیستم‌های کنترل هوشمند در چاه‌ها و اصلاح شیوه‌های آبیاری را از راهکارهای موثر در کاهش فرونشست زمین برشمرد.
وی اضافه کرد: بر اساس شاخص ها برای حفظ ابخوان کمتر از ۷۵ درصد آب ورودی به آبخوان‌ها باید بهره برداری شود و این در حالی است که هم اکنون در برخی دشت ها میزان مصرف منابع ۱۳۰ درصد میزان ورودی است که حدود ۵۵ درصد بیشتر از میزان پیش بینی شده برای حفظ آبخوان است.
جوادیان زاده تصریح کرد:برای کاهش مصرف منابع آب در همه بخش‌های باید اصول سازگاری با کم آبی اجرا شود در واقع با توجه به حجم کم منابع آب در دسترس به سمت شیوه هایی که کمترین میزان مصرف آب را به دنبال دارد، حرکت کنیم.
افت پنج تا ۲۵ متری آبخوان‌های یزد
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان یزد هم در خصوص شکل گیری فرونشست زمین و فروچاله ها که در اغلب موارد به صورت عمودی اتفاق افتاده و این روزها به دلیل سرعت و تراکم مورد توجه قرار گرفته است، گفت: در چند سال اخیر، این پدیده به عنوان یک بحران جدی در بسیاری از دشت‌های حاصلخیز کشور اتفاق افتاده و نگرانی هایی را به وجود آورده است.
رضا باقری اظهار داشت: فرونشست ها و پیامدهای ناخوشایند آن سرشتی بازگشت ناپذیر دارد و به سختی میتوان آنها را کند و مهار کرد، رویارویی با مخاطرات فرونشست بر مبنای تشخیص و پیش بینی است و یکی از مناطقی که در ایران با پدیده فرونشست مواجه شده، استان یزد است.
وی با بیان اینکه براساس مطالعات انجام شده، همه آبخوان های استان یزد طی سالیان گذشته، به طور متوسط بین پنج تا ۲۵ متر افت سطح داشته است، افزود: برداشت بیش از توان سفره های آبی استان یزد، پیامدهای نامطلوبی مانند نشست زمین، ایجاد درز و شکاف و فروچاله را در سطح زمین در پی داشته و عامل ایجاد گسیختگی سطح جادهها، شکسته شدن لوله های آبرسانی، کج شدن دکل های برق، ایجاد نشست نامتقارن در ساختمانها و همچنین ایجاد فروچاله های انحلالی شده است.
شکاف طولی در دشت یزد – ارکان و ابرکوه
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی یزد گفت: در دشت های یزد – اردکان و ابرکوه در طی چند دهه اخیر موارد متعددی از فرونشست، فروچاله و مواردی از شکاف های طولی مشاهده شده است و با توجه به نقشه های زمین شناسی، آمار و اطلاعات تراز آبهای زیرزمینی، لوگهای حفاری در پیزومترهای اطراف فرونشست های استان، وجود لایه های انحلال پذیر در اعماق، بافت رسوبات و سازندهای آهکی، افت سفره های زیرزمینی و تشدید جریانات زیرقشری ناشی از آبیاری غرقابی منجر به گسترش این پدیده شده است.
وی مهمترین اقدامات برای کاهش فرونشست در استان را تداوم اقدامات تعادل بخشی آبهای زیرزمینی، جلوگیری از برداشت های غیرمجاز، ترویج و استفاده از روشهای آبیاری نوین به جای روش های سنتی، انجام عملیات آبخیزداری برای افزایش تغذیه مخزن آب های زیرزمینی و پایش مستمر و دقیق میزان فرونشست زمین با استفاده از تصاویر ماهوارهای و عملیات میدانی برشمرد.
فرونشست زمین؛ فرایندی برگشت ناپذیر
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای یزد نیز با بیان اینکه مرکز این استان جزو کم بارش‌ترین شهرهای ایران است از پدیده خشکسالی به عنوان زلزله خاموش یاد کرد که به مرور زمان، آثار مخرب خود را در طبیعت نمایان می کند.
جواد منصوری با بیان اینکه خشکسالی یکی از رخدادهای جوی و اقلیمی و از پدیده های طبیعی دنباله داری است که به مرور زمان باعث تخریب و نابودی طبیعت می شود ، گفت: این پدیده به عنوان زلزله خاموش در سفره های زیرزمینی اتفاق می افتد و آثار آنی آن کمتر احساس می شود.
وی اظهار داشت: وقتی میزان مصرف بیش از منابع آب تجدیدپذیر است، بدهی تجمعی زیاد می شود، این بدهی به آبی است که از هزاران سال قبل در زمین ذخیره شده و باعث از بین رفتن منابع سفره آب زیرزمینی، نشست زمین و فرایند برگشت ناپذیری می شود، اگر بارندگی مناسب هم اتفاق بیفتد به دلیل اینکه قابلیت نفوذ ندارد، به سیل و روان‌آب تبدیل شده و خطر سیل خیزی را افزایش می دهد.
منصوری با بیان اینکه نشست زمین باعث ترک خوردن ساختمان ها، شکست آسفالت جاده ها و فرایند لوله زایی چاه‌های آب می شود، افزود: در منظقه رستاق شهرستان اشکذر تا ۱۲ سانتی متر نشست زمین گزارش شد و در ابرکوه نیز نشست زمین منجر به ایجاد ۳۳ فروچاله شده و این یک فرایند برگشت ناپذیر در سفره های زیرزمینی است.
عمیق ترین چاه‌های آب استان یزد در ابرکوه
رییس اداره منابع آب ابرکوه هم با بیان اینکه عمیق‌ترین چاه‌های استان یزد مربوط به این شهرستان است، گفت: به دلیل کاهش بارندگی و تداوم بیش از ۲ دهه خشکسالی عمق برخی از چاه های حفر شده به ۳۰۰ متر رسیده و میزان آبدهی برخی چاه های کشاورزی ابرکوه به ۲ لیتر بر ثانیه کاهش یافته است.
سیدعلی مشکات افزود: برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی، به تهدید بزرگی برای منابع آب تبدیل شده و خطراتی مانند فرونشست زمین، فروچاله ، شق زمین، کاهش حجم آب شیرین و شور شدن منابع را در پی دارد و هم اکنون علاوه بر این مشکلات، آبدهی بیشتر چاه های شهرستان نسبت به گذشته تقلیل چشمگیری یافته و روز به روز از این میزان کاسته می‌شود.
وی با بیان اینکه بهترین راهکار استفاده از آب، توسعه طرح های آبیاری نوین است، اظهار داشت: یکی از چهار دشت ممنوعه بحرانی استان در شهرستان ابرکوه قرار داد که با کسری مخزن حدود ۱.۱ میلیارد مترمکعب روبروست و این در حالی است که حدود ۳۰ درصد چاه های کشاورزی استان در ابرکوه حفر شده و ۹۲ درصد آب برداشت شده نیز در بخش کشاورزی این شهرستان مصرف می شود.
مشکات با بیان اینکه سالانه از ۷۵۵ حلقه چاه فعال حدود ۹۰ میلیون مترمکعب آب برداشت می شود، ادامه داد: این میزان استحصال از گذشته تاکنون سبب شده تا دشت ابرکوه پس از دشت یزد – اردکان بیشترین کسری مخزن را در استان داشته باشد.
دبیر شورای حفاظت منابع آب ابرکوه گفت: تجهیز چاه‌ها به سامانه هوشمند یکی از ابزارهای مدیریت برداشت آب است که در این راستا ۹۸ درصد چاه های کشاورزی و ۵۶ درصد چاه های صنعتی منطقه مجهز به کنتور هوشمند یا سامانه حجمی با اندازه گیری میزان پمپاژ آب و محاسبه حجم مصرفی مانع بهره برداری غیراصولی شده است و زمینه را برای استفاده بهینه همه ذینفعان از این ماده حیاتی فراهم می‌کند.
شناسایی ۴۲ فرونشست و فروچاله در ابرکوه
مشکات با بیان اینکه تاکنون ۴۲ مورد فروچاله و فرونشست زمین در ابرکوه شناسایی شده، تصریح کرد: از سال ۱۳۹۵، کشاورزان با مشارکت در طرح خاموشی موقت چاه‌ها در مدیریت برداشت آب مشارکت فعالی داشته‌اند.
به گفته وی با اجرای طرح خاموشی ۳۰ روزه چاه‌ها در سال ۹۵ حدود ۱۵ میلیون مترمکعب و با خاموشی ۴۵ روزه در سال ۱۳۹۶ نیز ۱۶.۷ میلیون مترمکعب و در طرح ۶۰ روزه خاموشی در سال ۱۳۹۷ حدود ۲۰ میلیون مترمکعب و در قالب طرح تحویل حجمی در پنج ماهه سال ۹۸ نیز ۱۲ میلیون مترمکعب در مصرف آب صرفه‌جویی شد.
موقعیت استان یزد در منطقه گرم و خشک و کم بارش بیابانی مرکز ایران ، شرایط این استان را از دیگر استان های کشور شکننده تر کرده است و در صورت کم توجهی به مدیریت منابع آب، تداوم حیات در این استان با مخاطره‌ی جدی مواجه می شود.
دشت آزاد به دشتی گفته می شود که با دریافت مجوز، امکان حفر چاه جدید در آن وجود دارد اما برداشت از منابع باید به گونه ای صورت گیرد که از تبدیل شدن آنها به دشت ممنوعه جلوگیری کند.
دشت ممنوعه ، دشتی است که افت سطح آب زیرزمینی در آن به حدی است که اجازه حفر چاه جدید داده نمی شود و برداشت ها نیز باید طبق مقررات تعیین شده انجام شود و دشت ممنوعه بحرانی، دشت هایی را شامل می شود که سطح آب زیرزمینی افت شدیدی داشته و برداشت از این دشت ها حتی از چاه هایی که مجوز دارند نیز باید با احتیاط و بر اساس مقدار تعیین شده انجام شود.