برداشتن علم
گر چه در لغت به معنی نشان، نشان لشکر، درفش، بیرق و رایت است و در مجموعه فرهنگی عاشورا، یک نوع آن همراه هیئات مذهبی و در جلو هیئت حمل می شود که بر روی آن اشعار و یا اشکالی از واقعا کربلا نوشته یا ترسیم شده است و علاوه بر آن نام هیئت هر محله یا شهرستان هم درج شده که حکم همان نشان را دارد.
اما علم مورد نظر ما چوبی به طول تقریبا۶متر با طوقه ای از آهن است که دورتا دور طوقه را با پارچه های گوناگون و رنگارنگ که بیشتر آن را ترمه تشکیل می دهد تزیین می کنند بدین گونه که پارچه را در اندازه طاقه روی طوقه می اندازند تا دو سر طاقه به یک اندازه باشد.
نمادهای محرم
۱-بیرق: پرده ای است به شکل مستطیل یا مثلث که بر سر دسته ای چوبی نصب کرده اند، پرده بیرق ها از پارچه هایی به رنگ سیاه، سبز، سرخ و سفید ساده و یا نقش دار تهیه می شود روی برخی از بیرق ها آیه هایی از قرآن یا جملاتی دعایی نوشته یا گل دوزی کرده اند.
بیرق سیاه را نشان غم و ماتم، سبز را نشان خاندان پیغمبر و تقدس آن خاندان، سرخ را نماد جنگ و شهادت و سفید را نشان صلح و آشتی توجیه می کنند. در برخی نواحی ایران، بیرق را علم می نامند.
۲-علم: نشان مخصوص از یک تیرک چوبی و پرده ای کیسه ای مانند است. بلندی تیرک علم از شش متر تا ده متر است. بر سر آن نشانی فلزی به شکل پنجه دست یا ماهچه هلالی شکل کار گذاشته اند.
برخی علم ها دو پرده و برخی چند پرده دارند، در فاصله های معین دو یا سه حلقه فلزی نصب کرده اند و روی هر یک از حلقه ها پارچه هایی به درازی دو متر همچون پرده یا طاقه پهن شده اویخته اند، معمولا پارچه های ترمه با نظم خاصی دور تا دور علم آویخته می شوند پارچه های از جنس و رنگ دیگر هم استفاده و آویخته می شوند.
علم را نمادی از علم حضرت ابوالفضل(ع) علمدار حضرت سیدالشهداء در کربلا، پنجه یا انگشتان باز دست را نشانه پنج تن آل عبا، همچنین مظهر دست بریده حضرت عباس و ماهچه را مظهر رخسار قمر بنی هاشم می دانند که نماد قداست و قدرت بود.
علم در طول دهه اول محرم و ایام روضه خوانی در جای ثابتی از حسینیه یا صحن امامزاده عبدالله قرار دارد اما عصر روز سیزدهم محرم با مراسم خاصی همراه با آیین ویژه ای برداشته می شود.
الف) علم حضرت ابوالفضل قبل از نخل برداری و نخل گردانی برداشته می شود که نمادی از تقدم شهادت حضرت ابوالفضل العباس نسبت به شهادت حضرت سیدالشهداء است و بعنوان احترام به آن حضرت اول برداشته می شود.
ب) برداشتن علم به مهارت زیادی نیاز دارد و کار همه کس نیست به همین دلیل معمولا به صورت موروثی در بعضی از خانواده ها می گشته و جد اندر جد علمدار بوده اند این خانواده ها حتی فامیل و نام خانوادگی خود را از این هنر و سنت انتخاب کرده اند ماننند میر علمی، علمدار.
ج) میر علم یا علمدار به تنهایی باید علمی را که وزن نسبتا زیادی دارد بردارد، دور حسینیه حرکت دهد بدون اینکه به زمین بگذارد و سپس در گوشه ای که مزاحم نخل گردان نباشد قرار دهد به دلیل آویزان بودن تعداد زیادی پارچه، خیلی زود تعادل علم از بین می رود و نگهداشتن آن مشکل است علم نباید به هیچ وجه کج شود. در صورتیکه علمدار نتواند تعادل آنرا حفظ نماید و به سمت و سویی منحرف شود. حتما فی المجلس باید گوسفندی ذبح نماید و گرنه سال سر نمی برد. یعنی تا محرم سال بعد زنده نخواهد بود.
۳- علم یا کُتَل: نوع دیگری از علم چنند سالی است رواج یافته و جلو هیئات و دسته جات برداشته و حمل می شود، این علم، چلیپا شکل با چند تیغه فلزی سرو مانند است، زبانه تیغه میانی از تیغه های اطراف پهن تر و بلندتر و تیغه های دو سوی آن به ترتیب یکی از دیگری کوتاه تر است مجموعه تیغه های کوتاه و بلند موجب می شود علم در هیئت یک سرو ظاهر شود روی تیغه ها آیاتی از قرآن یا عبارات دعای یا شمایل منسوب به حضرت امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل العباس را حک نموده اند.
لابه لای تیغه ها تندیس اژدهای فلزی دهان گشوده، صندوقچه های مشبک ضریح مانند، پنجه یا ماهچه، کبوتر، طاووس، گوی و قبّه فلزی کار گذاشته اند و با انداختن چند تخته شال ترمه و پارچه های سیاه و سبز تزیین می کنند.
حمل علم یا کُتَل به واسطه سنگینی وزن، کاری مشکل ولی مورد علاقه جوانان است، پس از پیمودن مسافتی، علم را به جلو خم و مجددا راست می نمایند که نشانه تعظیم یا سلام کردن علم است. در بعضی از نواحی ایران به این نوع علم، علامت گفته می شود.
۴- محمل، کجاوه: یادآور کجاوه ها و وسایلی است که با آن خاندان عصمت و طهارت(اسرا) را به شام برده اند.
۵- هیئت: پارچه مشکی در ابعاد مختلف معمولا با سه متر طول و ۲متر پهنا و دارای حاشیه دوزی برای نصب کردن دو عدد چوب نسبتا بلند است، هیئت نشان هر دسته عزادار بوده و با دوختن اشعار، آیات و یا علائمی تزیین شده است و جلو هیئت های زنجیر زن یا سینه زن به حرکت در می آیند.
۶-شیر: مشهور است که بعد از واقعه کربلا و انتقال اسرا به طرف شام، شیری از اجساد و پیکرهای شهداء محافظت کرده تا مورد تعرض سایر حیوانات وحشی قرار نگیرند.
۷- بازار شام: نماد رونق سرزمین شام، هنگام ورود اسرا و عبور انان از بازار شام است.
۸- پوش حسینیه ها و تکایا: نماد خیمه امام حسین است و واجب می دانند ایام عاشورا حتی در فصل تابستان، خیمه امام را برپا کنند.
۹- کشکول: تمثیلی است از مشک سقای حضرت عباس و نیز درویشی که در واقعه کربلاء شهید شده است.
۱۰- منگوله های ریش دار یا شرابه دار: گیسوی به خون آغشته حضرا علی اکبر.
۱۱- آیینه: نشان پیشانی شفاف و درخشان امام حسین(ع).
۱۲-شرابه بلورین: دانه های اشک کودکان اهل بیت
۱۳- زنگ: نمادی از ناله ها و شیون های اهل حرم.
۱۴- پنجه ها: نمادی از دست های بریده حضرت عباس.
۱۵- بابا: نخل بند، تزیین کننده نخل
۱۶- نخل: تابوت وارۀ عزا و به کار بردن شاخه های نخل در ساختن تابوت واره، آرایش آن با شاخه های نخل است.
۱۷- شط فرات:شط فرات بن ده آب نداره سید ابلسن گفته که تانکی آب بیاره
شط فرات حوضچه فلزی است حدودا در ابعاد ۶*۳و آن را روی تریلر می گذارند و پر از آب می کنند در گذشته که آب لوله کشی نبود با تانکر آبگیری می شده، اطراف شط را با درختان خرمایی که از مزارع کنده می شودند تزیین می نمایند و سعی می گردد فضایی شبیه شریعه فرات مجسم شود.
بر گرفته از کتاب فرهنگ مردم بافق(شوچر)