“بزمچ” ، “دو زبان” یا “بزمجه”

بُزمَجّه یا بُزمَجه، که با نام‌های بزمک، بزدوش، بزچوش و بزغاله‌مار نیز شناخته می‌شود، نام گروهی از خزندگانِ عمدتاً بزرگ‌جثه است . بزمجه در تیره بزمجه‌ایان قرار دارد.
اسامی محلی این حیوان می توان به “بزمچ”، “سگ مار” و” دو زبان” اشاره نمود. به خاطر داشته باشید که این حیوان با سوسمارهایی که در مناطق کوهستانی و روستاهای ییلاقی دیده می شود و به نام “بزمچ” شناخته می شودد متفاوت و به آ ن ها “آگاما” می گویند.
بزمجه‌ها گردن‌دراز، دُم و پنجه‌های قوی، و پاهای عقبی به‌خوبی شکل‌گرفته دارند. بیشتر آن‌ها بر روی خاک زندگی می‌کنند. اکثر بزمجه‌ها گوشت‌خوار هستند.
غذای بزمجه‌های بیابانی را پستانداران کوچک، خزندگان، پرندگان، تخم پرندگان و خزندگان، عقربها، حشرات بزرگ، و وزغها تشکیل می‌دهند. آن‌ها گاه مردارخواری نیز می‌کنند و برای یافتن لاشه ممکن است تا چند صد متر از لانه‌شان دور شوند. از دیگر عادات تغذیه‌ای آن‌ها می‌توان به این اشاره کرد که برای شکار جانوران وارد هر حفره‌ای می‌شوند و حتی زمین را می‌کنند.
گفته می شود به دلیل اینکه این خزنده گاهی پستان بزها را گاز می گیرد و حتی خون بز طعمه را می مکد به آن بزم (بزمک ) نیز گفته میشود. دیده شده که به خاطر گازگرفتگی بز طعمه از پا درآمده و حتی حیوان گوشتخواری که از لاشه بز تغذیه کرده نیز هلاک شده است .
بزمجه‌های بیابانی در ساعات آغازین روز فعالیت می‌کنند. این جانوران در مواقع خطر و مقابل دشمن پاهایشان را سیخ می‌کنند و بدن را بالا نگه می‌دارند؛ سپس بدن و زیر گلو را به‌طور متناوب باد کرده و فشرده می‌کنند و با بیرون آوردن زبان، صدای فیس فیسی تولید می‌کنند.
آن‌ها همچنین با ضربات قوی و شلاق مانند دم به اطراف تلاش می‌کنند دشمن را دور نگاه دارند. بزمجه بیابانی خزنده تقریباً بی‌آزاری‌ست و به انسان کاری ندارد، برای انسان خطری ندارد و با کوچکترین عکس‌العملی از سوی انسان فرار می‌کند؛ اما اگر در شرایطی قرار بگیرد که محدود شود و مورد آزار قرار گیرد طبیعتاً عکس‌العمل نشان می‌دهد.
فصل جفتگیری بزمجه‌های بیابانی پس از خواب زمستانی و در ماه‌های فروردین تا خرداد است؛ در ماه‌های خرداد تا مرداد ماده‌ها ۱۰ تا ۲۵ تخم در حفره‌هایی که به عمق ۷۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر حفر می‌کنند، می‌گذارند. این حفره‌ها اغلب در نزدیکی لانه بزمجه ماده هستند. ماده روی تخم‌ها را با مواد گیاهی و خاکروبه می‌پوشاند، و تا چند هفته تحت مراقبت قرار می‌دهد. تخم‌ها بسته به درجه حرارت محیط از ۱۳۰ تا ۲۲۰ روز پس از گذاشته شدن توسط بزمجه‌های جوان شکسته می‌شوند. این هنگام اغلب در اواخر شهریور تا اواخر آبان است. بزمجه‌های جوان در همان دالان‌های زیرزمینی تا بهار به صورت غیرفعال و خوابیده باقی می‌مانند و با آمدن فصل بهار و افزایش طعمه به بیرون از حفره می‌خزند. عمر بزمجه‌های بیابانی تا ۱۵ سال نیز گزارش شده‌است.
طول بزمجه هاگاهی به یک متر و نیم هم می رسد ،برخی افراد محلی تصور غلطی دارند که این حیوانات سمی و خطرناک هستند؛ اما کاملا اشتباه ست ؛چرا که هیچیک از سوسمارها و مارمولک های ایران سمی نیستند و علت اصلی تلف شدن حیوان بوسیله گاز گرفتن بزمجه حساسیت بالای پستان به عنوان عضو اصلی و جراحت و خونریزی با دندانها و فک قوی این حیوان است. دلیل دیگر وجود باکتری های عفونت زا در براق بزمجه است.
بزمجه ها نقش مهمی در اکوسیستمهای خشکی داشته که مهمترین آنها دفع و کنترل جوندگان و مارهاست .این حیوانات مهارت بالایی در شکار مارهای سمی داشته و خود غذای برخی پرندگان شکاری همچون عقاب طلایی است.
سیدجلال موسوی
رییس اداره محیط زیست شهرستان بافق