به گزارش هفته نامه افق کویر به نقل از ایرنا – فروردین‌ماه امسال و در یک بازه‌زمانی کوتاه، سه فروریزش در خیابان‌های اصفهان، نگرانی کارشناسان زمین شناسی را از میزان خطرپذیری این شهر دوچندان کرد؛ فروریزش‌هایی که به باور آنها،هشداری است تا مسوولان پیش از آنکه دیر بشود به فریاد دشت اصفهان برسند.
کارشناسان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اصفهان را خطرپذیرترین شهر ایران در فرونشستِ زمین می‌دانند. آنها معتقدند بحران فرونشست در این خطه بسیار جدی و تااندازه‌ای است که می‌تواند در آینده نه‌چندان دور سکونت در اصفهان را ناممکن کند. آنها پیش‌بینی کرده‌اند با روند خشکی زاینده‌رود و نبود جریان دائمی آن، آثار مخرب فرونشست روزبه‌روز در این شهر بیشتر خواهد شد.
فرو ریزش‌های اخیر در شهر اصفهان که کارشناسان زمین‌شناسی آنها را حاصل فرونشست‌های ناگهانی می‌دانند نشان داد این کلانشهر تا چه اندازه خطرپذیر شده است؛ فروردین امسال و در یک بازه زمانی کوتاه، سه فروریزش در خیابان‌های آمادگاه، آپادانا و حکیم نظامی، نگرانی کارشناسان زمین‌شناسی را از میزان خطرپذیری اصفهان دوچندان کرد.
دشت اصفهان با جریان زاینده‌رود زنده است و حالا با توسعه خارج از توان بر گُرده این دشت، بارگذاری‌های صنعتی و کشاورزی بر زاینده‌رود و آبخوانی که با خشکی زاینده‌رود تغذیه نمی‌شود، به ته‌مانده اندوخته‌های آبی رسیده است.
تمام دارایی و حیات یک دشت به خاک و آبش است؛ اندوخته‌ای که در دشت اصفهان از کف می‌رود و به عقیده کارشناسان، با روند شتابناک فرونشست، موجودیت اصفهان در هاله‌ای از ابهام فرو می‌رود.
بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد گنجایش آبخوان دشت اصفهان به‌طور میانگین بین ۹ تا ۱۲ میلیارد مترمکعب است؛ ۶۵ درصد از آبخوان اصفهان مصرف‌شده و حالا برای این دشت تنها ۳۵درصد ذخیره آبی باقیمانده است. جریان زاینده‌رود دائمی نیست و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، سه یا چهار بار آب برای کشت کشاورزان رها می‌شود ، به تعبیری سهم رودخانه و تالاب گاوخونی از حقابه طبیعی اندک و نزدیک به هیچ است.
به تعبیر آنها، اگر زاینده‌رود خشک بماند و برداشت از۳۵ درصد حجم آبخوان باقیمانده در دشت اصفهان ادامه داشته باشد، دور از انتظار نخواهد بود که نگین فلات مرکزی ایران بر باد برود و خالی از سکنه شود. وقتی برداشت از آبخوان ادامه داشته باشد، درحالی‌که تغذیه نمی‌شود، تعبیرش آن است که دشت زیست پذیری‌اش را ازدست‌داده است.
دفتر مطالعات پایه آب و سازمان آب منطقه‌ای، برداشت‌های سالانه از آبخوان دشت اصفهان را رقمی بین ۳۱۱ تا ۵۱۱ میلیون مترمکعب اعلام کرده‌است؛ از سویی آبخوان دشت اصفهان از زاینده‌رود تغذیه می‌شود و اگر جریان دائمی و دستکم حداقلی آب در زاینده‌رود وجود نداشته و همزمان برداشت‌ها بدون جبران ادامه داشته باشد، مطابق با آخرین بررسی‌ها، آبخوان دشت اصفهان در خوش‌بینانه‌ترین حالت در سال ۱۴۱۸ به پایان کار خود نزدیک می‌شود.
آینده‌ی مبهم برای موجودیت اصفهان
در این پیوند، علی بیت اللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی کشور با ابراز نگرانی از روند افزایشی فرونشست در دشت اصفهان، این شهر را خطرپذیرترین شهر ایران در فرونشست زمین دانست و گفت: آثار فرونشست شامل بروز فروچاله ها، فرسایش خندقی یا تونلی ، بروز شکاف ها، کج شدگی‌های لوله آب و گاز، گسیختگی و فروریزش‌های ناگهانی است که در رویداد پنجشنبه ۲۵ فروردین، یک نمونه از آن را چهارراه حکیم نظامی دیدیم و من تصورم این است که در ادامه از این نوع آثار فرونشستِ زمین در محدوده شهر زیاد خواهیم دید.
آن طور که بیت‌اللهی روایت می‌کند،در زمانی که زاینده رود به صورت نیم فصل جریان داشت، بر اساس داده های چاه‌های پیزومتری(جهت اندازه‌گیری آب‌های زیرزمینی)، سطح آب پنج تا ۶ متر بالا می آمد ؛ این اثر به تعبیر وی آنقدر واضح و آشکار است که هیچ جای شکی باقی نمی گذارد که در مسیر رودخانه، بخشی از آب زاینده رود وارد سفره‌های آب زیرزمینی می شود و محدوده ساختگاه شهری اصفهان را در لایه های زیرین تغذیه می کند.
مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌و گو با خبرنگار ایرنا افزود: اگر این آب نباشد، حفره‌های زیر سطحی خالی می‌ماند و بر اثر وزن لایه‌های فوقانی متراکم می شود و زمین نشست می کند؛ آن وقت ساختمان هایی که روی چنین زمین‌هایی بنا نهاده شده‌اند دچار ترک خوردگی‌های گسترده خواهد شد به طوری که قابل زیست و سکونت نخواهد بود و با یک زلزله کوچک یا متوسطی، احتمال خسارت بالا داده می شود.
به تعبیر بیت‌اللهی در چنین شرایطی قابلیت سکونت در کلانشهر اصفهان زیر سوال می رود؛ شرایطی که می‌تواند در آینده نه چندان دور، موجودیتاین خطه را به طور غیرقابل باوری تهدید کند.
حالِ خراب دشت اصفهان
بیت اللهی افزود: صحبت ما نه بحث حقابه و نه بحث تخصیص به آبیاری مزارع بلکه بحث ما سکونت و موجودیت یک شهر بزرگ است که باید تضمین شود؛ در غیر این صورت ریسک‌هایمان(خطرپذیری) بالا خواهد رفت و روز به روز، حوادث مربوطه را که به صورت فروریزش‌ها در خیابان‌های اصفهان بروز می کند، بیشتر خواهیم داشت.
وی گفت: جای تاسف دارد که ما چنین مسائلی را به مرزهای شهری و استانی محصور کرده‌ایم و انگار معضل اصفهان معضل کشور ما نیست؛ حل مشکلات فرونشست زمین، نه تنها در اصفهان بلکه در تمامی استان‌های کشور نیازمند یک هم افزایی ملی است.
مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به بررسی و تجزیه و تحلیل داده‌های فرونشستی در استان‌ها، یادآور شد: بدون شک و با اطمینان می‌گویم که شهر اصفهان پرریسک ترین شهر از نظر فرونشست زمین در تمامی کشور است و این را همه جا گوشزد کردیم؛ امیدوارم که این حوادث بدون خسارت مالی و جانی تذکری باشد برای مسوولان که تا قبل از اینکه دیر بشود اقدام کنند.
بیت‌اللهی تاکید کرد: فرونشست زمین در استان به ویژه در محدوده کلانشهر اصفهان بر اثر افت سطح آب زیرزمینی و دلیل عمده این افت سطح آب زیرزمینی، خشکی زاینده‌رود است. معبر تغذیه پهنه اصفهان، یکی از سمت دشت نجف آباد و دیگری از سمت جنوب و از رودخانه زاینده رود بوده است؛ در دشت نجف آباد، از طریق چاه‌های زیاد، آب پایین رفته و به سمت اصفهان نمی‌آید. زاینده رود هم که خشک شده است. از سویی استحصال بی‌رویه آب در محدوده‌ی دشت بُرخوار(شمالِ دشت اصفهان) نیز ادامه دارد. در نتیجه آب باقی مانده در زیر محدوده شهر به پایین کشیده و سطح زیرزمینی فاقد آب می‌شود. در چنین شرایطی فرونشست با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد.
پُر کن پیاله را که این جام راه به حالِ خرابم نمی‌برد
برخی کارشناسان معتقدند که تنها راه تعادل‌بخشی به آبخوان و کاهش روند فرونشست زمین در اصفهان، جریان دائمی رودخانه زاینده‌رود با دبی مینیمم چهارمترمکعب در ثانیه است. در مقابل این دیدگاه، نظراتی وجود دارد، یکی اینکه جریان حداقلی چهارمترمکعب در ثانیه نمی تواند راه به حالِ خرابِ دشت اصفهان ببرد و باید این پیاله را پُرتر کرد و دیگر اینکه حتی با جریان حداقلی آب در زاینده‌رود نیز نمی‌توان برداشت‌ها و ناپدید شدن آب در مسیر را کنترل کرد چراکه تجربه رهاسازی پساب هم برای گاوخونی نشان داده، این برداشت‌ها از حجم دریافتی آب توسط این تالاب می‌کاهد.
ایرنا دراین باره با کارشناسان به گفت‌وگو نشست تا موضوع را از دریچه نگاه آنها واکاوی کند. بهرام نادی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد و متخصص عمران و ژئوتکنیک یکی از این کارشناسان است که وضعیت آبخوان دشت اصفهان ـ برخوار را مطالعه کرده است و شرایط را بسیار پیچیده‌تر از آن می بینید که بتوان با جریان حداقلی آب در زاینده‌رود و برداشت‌هایی که انجام می‌شود، کاری برای تعادل‌بخشی آبخوان دشت اصفهان کرد.
نادی در این ارتباط بیشتر توضیح داد: ما با جریان آبِ زاینده رود، تغذیه را بهبود می‌دهیم و شکی در این نیست که شرایط را بهتر می‌کند؛ به خصوص در قسمت‌هایی که نزدیک به رودخانه است چه جنوب زاینده رود و چه در شمال تا قسمت‌هایی که آثار تاریخی زیادی را داریم وجریان رودخانه تا این حدود را تغذیه می کند ولی وجود ۶ هزار و ۸۰۰ حلقه چاه در داخل محدوده شهری شرایط را پیچیده می کند. ما برداشت‌های بی رویه انجام می دهیم که این برداشت بی رویه را هم باید کنترل کنیم.
وی معتقد است که میزان جریان آب حداقلی می تواند به کنترل روند فرونشست کمک کند ولی همزمان باید چاه‌های غیرقانونی حذف و چاه‌های مجاز خریداری و کنترل شود، در غیر این صورت شهر به نابودی می رود.
اگر کف‌گیر اصفهان به ته دیگ بخورد
نادی تاکید کرد: گنجایش مخزن و آبخوان دشت اصفهان ۹ تا ۱۲ میلیارد متر مکعب عنوان شده است. بررسی‌های من از حجم کل و باقیمانده نشان می‌دهد که فقط ۳۵ درصد از آبِ آبخوان دشت اصفهان باقی مانده است. بنابراین اگر این عدد را ۱۰ میلیارد مترمکعب هم درنظر بگیریم، مفهوم این است که ۶.۵ میلیارد مترمکعب از آبِ آبخوان دشت اصفهان را از دست داده ایم.
به گفته این کارشناس، محدوده نزدیک به رودخانه به دلیل تغذیه موردی، آسیب کمتری دیده چرا که هم ضخامت آبرفت کمتر است و هم زودترتغذیه می‌شود ولی این جریان آبِ زاینده رود به هیچ وجه نمی تواند کمکی به منطقه حبیب آباد( در شمال دشت اصفهان – برخوار) بکند. بر اساس گفته‌های نادی، برای آنکه جریان آب زاینده رود بتواند منطقه حبیب‌آباد را تغذیه کند ،باید دائمی و در عین حال هم برداشت‌ها کنترل شده باشد.
وی یادآور شد: درست است زمانی که آب در زاینده‌رود رها می‌شود، بیشتربه مصرف کشاورزی می‌رسد ولی نکته ای وجود دارد و آن اینکه اگر این ۳۵ درصد باقیمانده آبخوان دشت اصفهان را هم خالی کردیم، دیگر نه کشاورزی می‌ماند، نه صنعت و نه زندگی !
نادی افزود: مشکل این است که ما ارزش آب را به اندازه ارزشِ زندگی محترم نمی دانیم؛ نمی گویم به قشر آسیب پذیر کشاورز آسیب بزنیم اما باید نحوه زندگی کشاورز را عوض کرد. برای عوض کردن این شیوه از معاش و وابستگی به کشاورزی باید سرمایه گذاری کنیم نه اینکه دستوری بگوییم آب برندارند.
به باور این کارشناس بهتر است به جای اینکه ۱۰ سال دیگر از خلیج فارس آب بیاوریم اصفهان؛ بخشی از همان پول را در همین زمان سرمایه‌گذاری کنیم تا کشاورز دغدغه معیشت نداشته باشد. به گفته وی نمی توان تنها با نظارت کاری از پیش برد؛ آن هم وقتی معیشت کشاورزان تامین نشده است.
آبخوان دشت اصفهان، دفترچه حسابی که فقط از آن برداشت می‌شود و واریزی ندارد
سید احمد خاتون‌آبادی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و فعال محیط زیست نیز معتقد است که جریان حداقلی آب در زاینده رود نمی‌تواند آبخوان اصفهان را تغذیه کند، چون فرونشست نه تنها شهر بلکه شهرستان اصفهان را در قسمت‌های شمال و شمال شرقی، جنوب غربی؛ دشت مهیار و مرکز شهر درگیر کرده است.
وی در گفت‌و گو با ایرنا یادآور شد: آنچه آبخوان اصفهان را همواره تغذیه می کرد به طور عمده حرکت آب در شبکه داخل این شهر، از طریق مادی‌ها بود؛ آب زاینده‌رود باید وارد مادی ها بشود تا آبخوان اصفهان دراین شبکه شگفت انگیز مادی ها تغذیه شود.مادی ها، ازسالیان قبل از دوران صفوی هم بوده ولی توسط شیخ بهایی کامل و عرفی و به نوعی تنفیذ شده است.
خاتون‌آبادی تاکید کرد: جریان حداقلی زاینده‌رود، یعنی چهار مترمکعب بر ثانیه، حدود ۱۲۰ میلیون مترمکعب در سال می‌شود در حالی که نیاز اصفهان حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب است که ۱۵۰ الی ۱۷۰ میلیون متر مکعب حقابه تالاب گاوخونی است. خشکی تالاب گاوخونی، ریزگردهای سمی را وارد نه تنها اصفهان بلکه یزد و کرمان کرده است.
وی افزود: از طرفی وقتی حقابه گاوخونی تامین نشود، فرونشست زمین اتفاق می افتد. خلل و فرج‌هایی بین دانه‌های خاک وجود دارد که تابع مواردی مثل ساختار بافت و شیمی خاک است و همچنین نظام زراعی خاک هم روی این موضوع تاثیر می‌گذارد و تمام این موارد با توجه به کمبود آب سطحی و قطع آب سطحی به رو آوردن به حفر چاه ، کف شکنی چاه‌های عمیق و گود کردن آنها منجر می‌شود. وقتی سطح آب پایین برود به این معناست که خلل و فرج ها روی هم فروافتاده و اگر دریایی هم به این منطقه بیاوردید، این خلل و فرج ها پر شده و دیگر قابل درمان نیست و روان آب راه می‌افتد که مشکلات خودش را دارد.
این استاد دانشگاه صنعتی اصفهان شرایط آبخوان دشت اصفهان را چنین تحلیل کرد: در دشت اصفهان با دو خطر مواجه‌ایم یکی خطر نبود آب دائمی در رودخانه زاینده‌رود که به حفر چاه منجر می‌شود و وقتی حفر چاه ادامه پیدا می کند و رودخانه و مادی‌ها خشک است، آبخوان دشت بدون تغذیه، تخلیه می‌شود.
“اتفاقی که برای آبخوان اصفهان می‌افتد،مثل حساب بانکی می ماند که حقوق ماهانه ای وارد آن نمی‌شود ولی مخارج و هزینه‌ها سرجایش است و این حساب منفی می شود.” این تعبیر خاتون آبادی از شرایط آبخوان دشت اصفهان است. به گفته وی با توجه به خشک شدن زاینده رود، چیزی حدود هشت تا ۹ میلیارد مترمکعب بیلان منفی در آب‌های زیرزمینی اصفهان وجود دارد و این در حالی است که وقتی چنین عددی بالای پنج میلیارد مترمکعب باشد، دیگر اوضاع بسیار خطرناک است.
بنابراین از نگاه خاتون‌آبادی اگر بخواهیم چهار مترمکعب بر ثانیه آب در رودخانه رها کنیم، مفید است و فرونشستِ بیشتر را عقب می‌اندازد ولی جبران کمبود بدهی ما به آبخوانِ دشت اصفهان نمی‌شود.
بر اساس نتایج کاربرد توام داده های ماهواره ای کوییک برد و لندست، اراضی کشاورزی در پایین دست سد زاینده رود تا سد چم آسمان از سال ۵۹ از پنج هزار و ۵۰۰ هکتار به ۲۴ هزار هکتار در سال ۹۴ و اراضی کشاورزی در بالادست زاینده رود از سال ۶۱ از ۳۲ هزار هکتار به ۶۳ هزار هکتار رسیده است. طبیعی است که این رقم ها از سال ۹۴ تا ۱۴۰۱ افزایش داشته داشته و این به تعبیر کارشناسان یعنی اینکه با برداشت های بی رویه از سرشاخه های زاینده رود برای کشاورزی، آورد زاینده رود کاهش یافته است.
برخی کارشناسان معتقدند که برای کنترل فرونشست در اصفهان و جبران بدهی به آبخوان دشت اصفهان، باید یک تنفس ۱۰ ساله به اصفهان داد و اینکه باید الگوی معیشت زندگی کشاورزان را به دلیل شرایط آبی تغییر داد. صنعت نیز باید آرام آرام از این منطقه خارج شود.
آبی که از سهم محیط زیست خرج می‌شود
همچنین اسفندیار امینی دبیر صنف کشاورزان اصفهان معتقد است که تغییر شیوه معاش کشاورزان برای کاهش وابستگی به آب نمی‌تواند کمکی به جبران کمبودهای آبخوان دشت اصفهان بکند چرا که توسعه کشاورزی در جای دیگری اتفاق می افتد و آبی که برای کشاورزان رها می‌شود به کمتر از ۸۰ روز می رسد. چاه ها خشک هستند و دیگر چشمه و قناتی وجود ندارد. این مفهومش این است که ما مصرف آب را پایین آورده ایم . باید ببینیم مصرف در کجا بالا رفته است؟
وی افزود: وقتی که می گویند وابستگی معیشت به کشاورزی کم شود با این هدف گفته می شود که آب برای سفره‌های آب زیرزمینی سرازیر و فرونشست کم شود؛ ولی این اتفاق برای حوضه حقابه دارخیلی فراتر از حد انتظار اتفاق افتاده است. توسعه کشاورزی در جاهای دیگری داشته ایم. از سد چم آسمان به بالادست که برویم چه در استان اصفهان و چه در استان همجوار، ۱۲۰ هزار هکتار توسعه کشت انجام شده است.
امینی یادآور شد: توسعه کشاورزی در قسمتی که کشاورزی و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی انجام می شده، محدود و در جاهای دیگر زیاد شده است. مشکل این است که آبی را به جاهای دیگر تخصیص داده‌اند که آن را تامین نکرده‌اند و از سهم کشاورزان و محیط زیست بر می دارند؛ وقتی کشاورزان و محیط زیست سهم‌شان را می گرفتند، یعنی فرونشست را جلوگیری می‌کردند.
دبیر صنف کشاورزان اصفهان در گفت‌و گو با خبرنگار ایرنا افزود: یک وقت توسعه درون حوضه است که اگر این اتفاق می افتاد ، باز سفره‌های زیرزمینی خودِ حوضه تغذیه و مجدد مصرف می شد اما وقتی توسعه خارج از حوضه انجام می‌شود، آب را از حوضه خارج می کنند، این دیگر مشمول چند بار مصرف نمی‌شود.
به تعبیر امینی وقتی آب در حوضه زاینده رود جریان پیدا می‌کند چند بار مصرف می‌شود ولی وقتی در سرشاخه ها پمپاژ می‌شود یکبار مصرف می شود که این فاجعه است.
وی افزود: آقایان می گویند آب نمی‌رسد. معلوم است، مجوز داده و دارند برمی دارند! ادعا می شود حفاظت و نظارت شبانه روزی می‌کنند اما اینها خوراک رسانه ای و از زیر بار مسوولیت فرار کردن است. اگر تخلفی انجام می شود باید جلویش را بگیرند.
دستگاه‌های نظارتی به وظایفشان عمل کنند
رضا اسلامی مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان نیز درباره اینکه تا چه اندازه جریان حداقلی آب در زاینده رود می‌تواند به شرایط دشوار آبخوان دشت اصفهان کمک کند، به ایرنا گفت: بارها گفته‌ام زمانی جاری شدن زاینده رود به درد می خورد که برداشت از آبخوان کم شود. اگر زاینده رود اگر جاری بشود و برداشتی از آبخوان انجام نشود، چهار یا پنج سال طول می کشد تا آن لایه شن شسته شده وسط که ضخامتی بین ۲۰ تا ۲۵ متر دارد، آبگیری کند و این موضوع در روند کند شدن فرونشست بسیار تاثیر دارد؛ اما این در صورتی است که زاینده رود جاری شود و به آن دست درازی نکنند.
وی معتقد است که کارهایی که می‌خواهیم برای زاینده رود انجام بدهیم از جنس نتوانستن نیست و از جنس نخواستن است: دغدغه ای وجود ندارد که زاینده رود جاری شود یا گاوخونی را نجات بدهند. ۹۰ مترمکعب آب بر ثانیه آزادسازی آب از سد چم آسمان است اما آب تحویلی به کشاورزان زیر ۳۵ مترمکعب است! این آب در این وسط گم می شود ؛ چه اتفاقی می افتد؟! به اسم کشاورزان شرق است اما تنها ۳۵ مترمکعب آن به کشاورزان می‌رسد.دستگاه‌های نظارتی باید به وظایفشان عمل کنند و چشمشان را روی تخلفات نبندند.
پیگیری‌های خبرنگار ایرنا برای گفت‌وگو با سرپرست شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به دلیل عدم تمایل مقامات این شرکت برای گفت‌گو در خصوص فرونشست اصفهان بی‌نتیجه ماند.
فرونشست یک پدیده زیست محیطی به معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به دلیل تراکم موارد زیرسطحی است. برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب که به دنبال توسعه صنعت و کشاورزی در اصفهان رخ داده از دلایل اصلی فرونشست به شمار می‌رود.
تهدید و آسیب‌های جبران‌ناپذیر سازه‌ها و تاسیسات شهری، خطوط انتقال نیرو، ساختمان‌ها از جمله نگرانی‌های کارشناسان برای آینده پیش‌روی اصفهان بر اثر برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است.
