به گزارش مشرق، عملیات کنترل، پخش سیلاب و تغذیه زمین از روشهایی است که در آبخیزداری مرسوم است. اهمیت عملیات پخش سیلاب و تغذیه زمین از آنجاست که وقتی نزولات آسمانی بهصورت رگباری و تند به زمین میرسد، زمین فرصت کافی برای جذب و نفوذ این آبها را نداشته و این آبها به صورت هرزآب روی زمین جاری شده و باعث وقوع سیل و ایراد خسارات جانی و مالی فراوان میشوند.
تاریخچه پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی زمین در ایران به ۳ هزار سال پیش برمیگردد؛ ایرانیها خیلی زودتر از اختراع کاریز، آبهای زیرزمینی را از طریق آبیاری سیلابی مخروط افکنهها تغذیه میکردند؛ نمونههایی از این فناوری در استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان، فارس، آذربایجان مشاهده شده است. نخستین عملیات پخش سیلاب در ایران در سال ۱۳۵۱ در منطقه سرچم واقع در حوزه آبخیز زنجان رود، در قالب طرح آبخیزداری سفید رود اجرا شد و متعاقب آن در نودهک قزوین اولین طرح تحقیقاتی پخش سیلاب بهصورت فنی در آذرماه ۱۳۵۲ به اجرا درآمد. پس از آن عملیات پخش سیلاب به شیوه علمی در ایستگاه تحقیقات پخش سیلاب کوثر واقع در گرابایگان فسا، در عرصههای بیابانی و در قالب یکی از طرحهای تحقیقاتی وزارت جهادسازندگی به اجرا در آمد.
استفاده از عملیات پخش سیلاب و تغذیه زمین در آبخیزداری برای مدیریت منابع آب در ۳۵ ایستگاه آبخیزداری ایران نتایج و آثار متعدد و جالبی را در پی داشته است که اهم این موارد عبارت است از:
تغذیه آبخوان و سفره آب زیرزمینی
از نتایج مهم طرح پخش سیلاب، تغذیه آبخوان و سفرههای آب است. بررسیها در تغذیه آبخوان دشت گرابایگان نشان میدهد میزان تغذیه آبخوان از طریق پخش سیلاب حدود ۵ میلیون متر مکعب در سال است. در این منطقه که طرح پخش سیلاب از سال ۱۳۶۲ شروع شده، تاکنون بیش از ۱۰۰ مورد سیلگیری داشته است که حجمی معادل بیش از ۱۰۰ میلیون متر معکب در عرصه ۲۴۰۰ هکتاری پخش شده است. طبق نظر کارشناسان افزایش میزان نفوذ سیلاب به داخل آبخوان دشت گرابایگان به درجه نفوذ ۶۰ درصد رسیده است که عددی حیرتآور است و این دستاورد با اصلاحات و توسعه علمی که در سالهای اخیر در این ایستگاه انجام شده بهدست آمده است.
نمونه دیگر عملیات پخش سیلاب دشت امامزاده جعفر گچساران است؛ در این ایستگاه آبخیزداری در زمان اجرای پروژه پخش سیلاب، ۴٫۳ میلیون مترمکعب به آبخوان اضافه شده و سطح آب حدود ۷ متر افزایش یافته است. علاوه بر این ارزیابی عملکرد طرح تغذیه مصنوعی دشت آبباریک بم نیز نشان میدهد در اثر پخش سیلاب به منظور تغذیه مصنوعی، بهطور متوسط سالیانه طی سالهای ۱۳۷۵-۱۳۷۸ به میزان ۱۲٫۶ میلیون متر مکعب آب به آبخوان افزوده شده است.
همچنین تأثیر پخش سیلاب بر منابع آب زیرزمینی دشت بیرجند نشان از آن است که در سال آبی ۱۳۷۵-۱۳۷۶ با وجود بازندگی مناسب، حداقل ۳ میلیون مترمکعب سیلاب مهار و ذخیره گشته که با توجه به قابلیت نفوذ مناسب عرصه، بخش اعظم آن در زمان بسیار کوتاهی در سفره آب زیرزمینی نفوذ کرده است.
کاهش شوری آب و بهبود کیفیت آن
انجام عملیات پخش سیلاب باعث شده شوری آب زیرزمینی در دشت گرابایگان فسا کاهش یافته است. نتایج تحقیقات آبخوانداری، برای تقویت کیفی و کمی آبهای زیرزمینی نشان داد، کمترین افت سطح آب و شوری در محدوده پخش سیلاب و بیشترین آن نزدیک چاههای بهرهبرداری دیده میشود. این امر بهخوبی تأثیر پخش سیلاب بر بهبود کیفیت آبهای زیرزمینی منطقه گرابایگان را نشان میدهد.
همچنین در منطقه محمود احمدی استان بوشهر، از مقایسه شوری چاههای کشاورزی، و خانگی از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۲ چنین برمیآید که با وجود برداشت زیاد آب از سفره آب زیرزمینی دشت مورد نظر و نیز افزایش سطح زیر کشت پایین دست به میزان ۴ برابر قبل از اجرای طرح، کیفیت آب در قسمتهای موازی و پایین دست عرصه پخش سیلاب در برخی نقاط بهبود قابل ملاحظه و چشمگیری داشته است که این موضوع تأثیر اجرای طرح پخش سیلاب را نشان میدهد.
در دشت هشتبندی استان هرمزگان نیز پس از گذشت ۱۰ سال از احداث سازههای آبخیزداری بررسیها نشان میدهد علیرغم گذشت زمان و برداشت زیاد آب در قسمتهای مرکزی دشت که موجب افزایش شوری چاههای کشاورزی شده است، در ناحیهای که تحت تأثیر پخش سیلاب قرار دارد، تغییرات محسوسی دیده نمیشود که این میتواند دلیلی بر تأثیر پخش سیلاب بر کیفیت آب زیرزمینی ناحیه باشد.
افزایش بهرهوری قنوات و چشمهها
نتایج تحقیقات تأثیر پخش سیلاب بر بده قناتهای دشت سهرین زنجان نشان میدهد سطح آب زیرزمینی که در حال کاهش بوده، با اجرای طرحهای پخش سیلاب آبخیزداری بهطور نسبی افزایش داشته و دبی چشمه نزدیک طرح به میزان ۳ برابر افزایش یافته است.
در منطقه آب باریک بم نیز سیستمهای پخش سیلاب تأثیر بسزایی در افزایش آب زیرزمینی منطقه و میزان آبدهی قنوات پایین دست داشتهاند بهطوری که میزان آبدهی قنات تعیین شده در محدوده طرح بین یک تا دو برابر افزایش داشته است در حالی که قنات خارج از محدوده طرح هیچ گونه افزایشی در میزان آبدهی آنها وجود نداشته است.
عملیات پخش سیلاب در هرات یزد، علاوه بر اینکه میزان آبدهی قنات افزایش یافته است، باعث شده سطح زیر کشت کشاورزی منطقه به عنوان یکی از قطبهای کشاورزی استان یزد افزایش یابد که این امر نشان دهنده تأثیر مثبت و سازنده سیستم احداثی در منطقه مورد مطالعه است.
بررسی پخش سیلاب جنوب مجتمع فولاد مبارکه و تاثیر آن بر کاهش خشکسالی نشان میدهد اجرای طرح باعث افزاش آبدهی قنوات و چاههای موجود در منطقه شده است.
همچنین نتایج تحقیقات پخش سیلاب در تغذیه قنوات حوزه آبخیز ایور گرمه نشان دهنده آن است که میزان بده خروجی قنات از ۲۵ لیتر در ثانیه در سال ۱۳۸۶ به میزان ۳۰ تا ۳۵ لیتر در ثانیه در سال ۱۳۸۸ افزایش یافته است و این میزان با توجه به روند کاهش بارندگی در این دوره درخور اهمیت است.
در حوزه آبخیز فوجرد قم نیز انجام عملیات پخش سیلاب طی سالهای ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۸ نشانگر این است که مقادیر دبی قنوات به ترتیب از ۵٫۶ و ۵٫۸ لیتر در ثانیه در سال ۱۳۷۳ (قبل از عملیات پخش سیلاب) به ۱۲٫۵ و ۸٫۳ لیتر در ثانیه در سال ۱۳۸۸ افزایش یافته است. افزون بر این، کیفیت آب قنوات نیز بهبود داشته است.
افزایش سطح ایستابی چاهها
بررسی عملیات پخش سیلاب دشت سهرین زنجان نشان میدهد با توجه به کاهش بارندگی از سال ۱۳۷۵، در همین سالهایی که عمیات پخش سیلاب صورت گرفته است، سطح ایستابی چاهها ۵ تا ۱۰ متر افزایش داشته است، این در حالی است که در مناطقی که عملیات پخش سیلاب صورت نگرفته بود شاهد کاهش ۶٫۵ متری چاهها بودیم.
در ایستگاه آبخیزداری گرابایگان نیز با انجام پخش سیلاب در این دشت باعث شده سطح ایستابی چاهها حدود ۶ متر در نزدیکی منطقه پخش سیلاب بالا بیاید.
کلام آخر
بنابراین نتایج تحقیقاتی که در ایستگاهها و عرصههای مختلف پخش سیلاب انجام شده نشان دهنده این مطلب است که عملیات آبخیزداری پخش سیلاب علاوه بر اینکه از سیلاب و وارد خسارات فراوان جانی و مالی جلوگیری کند، فواید و آثار بسیار فراوانی نیز داشته است که از جمله این آثار میتوان میتوان به تغذیه آبخوانها و سفرهای آب زیرزمینی، بالا آمدن سطح ایستابی آب چاهها، و افزایش دبی چشمهها و قنوات و بهبود کیفیت آبهای زیرزمینی اشاره کرد. همچنین بهبود کیفیت و کمیت آب با انجام عملیات پخش سیلاب، رضایتمندی جوامع محلی را در پی داشته و با رونق کشاورزی و کسب و کار ایشان روند مهاجرت روستاییان به شهرها کاهش چشمگیری داشته باشد.