به گزارش هفته نامه افق کویر به نقل از ایرنا؛ در بافت تاریخی یزد، دیوارهای تنومند کاهگلی با آبی آسمان در هم آمیخته و همزیستی هوشمندانه انسان و طبیعت سرسخت در لابه‌لای طاق‌ها، بادگیرها و ساباط‌ها به خوبی حس می‌شود.
به گزارش ایرنا، یزد اولین شهر خشتی جهان است که آوازه و شهرتش در کل دنیا پیچیده و به دلیل وجود آثار گران‌بها و ارزشمند و معماری و بافت منحصر بفرد خود، سالانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به خود جلب می کند.
کوچه پس کوچه های زیبا بافت، بادگیرها و ساباط ها و طاق های سنتی در بافت تاریخی بسیار جالب دیدنی است و وجود بافت کهن و تاریخی یزد سبب شده تا ما به این موضوع بیشتر فکر کنیم که گذشتگان ما تا چه اندازه دست دوستی با طبیعت داشته اند.
بافت تاریخی یزد دارای ۷۷ محله با قدمتی به طول ۲۵۰۰ سال می باشد که در ۱۸ تیرماه سال ۹۶ در سازمان ملی میراث جهانی یعنی یونسکو به ثبت رسید و یکی از بافت های دست نخورده مسکونی در جهان و تاریخ بشر محسوب می شود و همچنان زندگی در این بافت جریان دارد .
بافت تاریخی یزد بسیار وسیع بوده و بیش از ۷۰۰ هکتار را در خود جای داده است؛ کوچه پس کوچه های کاهگلی، خانه ها و عمارت ها و مساجد و اماکن قدیمی و ساباط ها و بادگیرها و سایر بناهایی که از جنس خشت ساخته شده اند، جزئی از این بافت تاریخی هستند.
این بافت تاریخی در یک موقعیت جغرافیایی بسیار عالی قرار دارد به طوریکه از هر سمت به یکی از مهم ترین خیابان های یزد منتهی و متصل می گردد بعنوان مثال از سمت جنوب به خیابان کاشانی، از سمت شمال به خیابان دولت‌آباد، از شرق به محله فهادان و از مغرب به خیابان مطهری محدود می‌شود.
در بافت تاریخی یزد بیش از ۱۷۰۰ اثر وجود دارد؛ این بافت دارای ویژگی های بسیار منحصر به فردی دارد به گونه ای که تا به امروز دوام آورده و همچنان استوار و محکم است.
بافت تاریخی یزد در مرکز این شهر قرار دارد و یک محدوده توریستی به حساب می آید و البته صرفا یک منطقه توریستی نیست و زندگی مسکونی در این محدوده در جریان است.
یکی از اصلی ترین ویژگی های آن این است که تمامی بناهای تاریخی این شهر به صورت کاملا فشرده و متراکم ساخته شده است؛ سبک معماری یزدی ها بسیار جالب است؛ در یزد تمامی کوچه ها به صورت نامنظم ساخته شده اند و از طرف دیگر تمامی عمارت ها و خانه ها نیز در دل یکدیگر و به صورت متصل و بدون هیچ فاصله ای قرار دارند.
از دیگر ویژگی های اصلی بافت تاریخی یزد کوچه های باریک و بلند آن است که با دیواره هایی از جنس خشت احاطه شده است.
نکته جالب این است که معماران یزدی برای اینکه کوچه های شان را تا این حد تنگ و باریک ساخته اند، دلایل جالبی داشتند که علت آن بر اساس تحقیقات باستان شناسی مشخص شده است؛ آن ها به دلیل اینکه مردم در حین عبور و مرور در خیابان ها و کوچه ها گرفتار وزش های سنگین باد نشوند، کوچه های شان را تا این حد باریک ساخته اند.
به همین دلیل برخی از کوچه ها هم کاملا مسقف هستند و علت ساخت ساباط ها هم به همین دلیل است؛ ساباط به کوچه های باریک و مسقف ساخته شده از گل و خشت می گویند.
یزد شهری با آب و هوای خشک و آفتابی سوزان است به همین دلیل بناها و معمارها برای جلوگیری از آفتاب های سوزاننده، بیشتر سقف کوچه هایی که در بافت تاریخی این شهر قرار دارد را به صورت مسقف ساخته اند.
کاهگل؛ اصیل ترین مصالح در بافت تاریخی
کاهگل اصلی ترین و شاخص ترین مصالح شناخته شده در معماری بافت تاریخی یزد به شمار می‌رود؛ این ماده به خاطر ویژگی های عایقی و استقامت بالا، عبور نکردن گرما و سرما از آن، نشت نکردن باران در پوشش های گنبدی و سقف های طاقی کاهگلی و ارزان بودن از ابتدا با زندگی مردمان ایران زمین آمیخته شده است.
کاهگل به همه ساختمان های بافت قدیمی یزد راه یافته و رنگ گرم آن نیز روح و حیات به شهر بخشیده است.
بادگیرها
یکی از شاخص ترین و مهم ترین بخش های معماری در بافت تاریخی یزد، بادگیرها و مناره ها هستند.
در واقع این بادگیرها در گذشته اهمیت زیادی داشتند و به همین دلیل همیشه به عنوان یک نشان یا نماد از این شهر تاریخی یاد می شوند.
این بادگیرها با سبک معماری خاصی در قالب چهار سویه و یک سویه ساخته شده اند. شاید در ذهن فکر کنید که بادگیرها هم همچون مناره ها و یا گنبدها تنها جنبه زیبایی به ساختمان می بخشند در صورتی که اینگونه نیست، آنها علاوه بر زیبایی و ابهت بخشیدن به هر ساختمان، دارای ویژگی های منحصر به فردی می باشند.
در گذشته برای خنک نگهداشتن و همچنین نگهداری طولانی مدت مواد غذایی، از بادگیرها استفاده می کردند، در واقع بادگیر در گذشته تا حدودی نقش یخچال های امروزی را در هر خانه داشته است و از آن مهم تر باعث خنک سازی آب انبارها و سرداب ها می شده است.
از همه مهم تر اینکه بادگیرها نقش بسزایی در خنک سازی هوای هر خانه در فصول گرم سال داشتند؛ با تمام این تفاسیر می توان گفت که بادگیرها علاوه بر یخچال، مانند کولرها و سیستم های تصفیه هوا هم عمل می کردند.
معماری بادگیرها به گونه ای ساخته شده است که در همان ارتفاع زیاد، هنگامی که باد با هر سرعتی می وزد، سرعت را گرفته و باد را به داخل انتقال می دهد.
آب انبارها در بافت تاریخی
یکی دیگر از منحصر به فردترین پدیده های خاص در بافت قدیمی یزد که در گذشته از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده است، آب انبارها هستند. ایرانی ها اولین کسانی بودند که به فکر ساخت آب انبار افتادند و از این رو می توان به ذهن قدرتمند و خلاق آن ها پی برد. اما آب انبار در هر شهری وجود دارد ولی آب انبارهای شهر یزد بسیار متفاوت تر است.
این تفاوت از این جهت است که یزد شهری بسیار گرم و سوزاننده و خشک می باشد پس نقش آب انبار در بافت تاریخی آن بسیار اهمیت داشته است از همین رو مردمش به فکر ساخت آب انبارهای متعدد برای تامین آب بیشتر پرداختند.
آب انبار شش بادگیر
آب انبار شش بادگیر یزد یکی از معروف ترین آب انبارهای دنیا در بافت تاریخی یزد است؛ قدمتی ۱۸۰ تا ۲۰۰ ساله دارد و به دست قاجارها ساخته شده است.
بنای آب انبار به صورت ۸ وجهی طراحی شده است و علت آن هم گرمی هوا بوده تا مسیر باد باعث خنکی آب و ساختمان گردد.
حجم این آن انبار بالغ بر ۲ هزار متر مکعب می باشد و جزو یکی از بزرگترین آب انبارهای یزد از میان ۷۵ آب انبار موجود است. این بنا دارای ۲ درب خروجی می باشد که در گذشته یکی از آن ها مخصوص مسلمانان و دیگری مخصوص زرتشتیان بوده است.
ساباط‌ها
“ساباط” معانی بسیاری در زبان فارسی دارد که مهم ترین آن ها به معنی ( سایه بان یا ایوان) می باشد. اما در یزد به معنی کوچه هایی مسقف و سر پوشیده گفته می شود که بیشترین کوچه های به اصطلاح ساباط را می توانید در بخش بافت تاریخی مشاهده نمایید.
در گذشته معماران برای اینکه مردم را از شر آفتاب سوزاننده و غیر قابل تحمل نجات دهند، اکثر کوچه ها را سرپوشیده می ساختند. ساخت کوچه های مسقف هم فکر خلاقانه ایرانی هاست که برای اولین بار در شهرهای کویری ساخته شد تا مردم از آفتاب و گرمای هوا در امان بمانند و به راحتی در کوچه پس کوچه ها تردد کنند.
بیشترین ساباط ها در بافت تاریخی یزد وجود دارد زیرا یزد آب و هوایی بسیار خشک و تابستان هایی به شدت گرم دارد و از همین رو مردم یزد به فکر ساخت کوچه هایی مسقف افتادند. در یزد نوع معماری و ساخت و شکل ساباط ها به ۲ مدل تقسیم می شود.
در مدل اول سقف کوچه ها را از تیر و چوب ساختند و یا از حصیرهای چوبی استفاده کرده اند و در مدل دوم هم از مصالحی همچون آجر استفاده شده که به صورت نمای رومی یا به صورت ساده آن ها را ساخته اند.
نکته جالب این است سازه های خشتی ساباط با نوع معماری بی نظیرشان موجب گردش هوا در کوچه های نیمه سقف دار می شدند به طوریکه هنگامی که وارد این ساباط ها می شوید هوای درون آن در مقایسه با هوای بیرون، زمین تا آسمان فرق می کند و بسیار خنک تر است؛ این موضوع در زمستان ها به صورت برعکس عمل کرده و هنگامی که بیرون از ساباط ها هوا سرد است، درون شان هوایی نسبتا گرم تر دارد.
پشت بام اکثر خانه ها در بافت تاریخی یزد به ساباط ها متصل بوده است و همین موجب به وجود آمدن یک اتاق شده و مورد استفاده مشترک همسایگان قرار می گرفته است، اگر سری به ساباط ها بزنید قطعا به کوچه هایی خواهید رسید که سر پوشیده بوده و بن بست هستند و یک در دارند.
به این درها که در کوچه های بن بست قرار می گیرد، ” در بند” گفته می شود؛ در گذشته دربند برای امنیت بیشتر ساکنین کوچه های بن بستی که ساباط بودند ساخته می شده است.
میدان وقت‌الساعت
یکی از جذاب ترین جاذبه های یزد که در بافت تاریخی این شهر قرار دارد، میدان وقت الساعت است که به علت قدمت و ارزش بالایی که دارد در سال ۱۳۸۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت جهانی رسید.
این برج تاریخی در دوره حکومتی قاجارها ساخته شده است که با معماری منحصر به فرد مزین شده است و طاق ها و کاشی کاری های و قوس هایی که در قسمت های مختلف به این برج داده شده، بر زیبایی و ابهت آن افزوده است.
خانه لاری ها
لاری ها قومی بودند که از استان فارس به یزد آمدند. بر اساس تاریخ های به جای مانده و مکتوب این اقوام در حدود ۳۰۰ سال پیش به یزد مهاجرت کردند و در آن جا خانه های بسیاری با سبک و سیاق معماری یزدی ساختند.
یکی از آثار و یادگاری های به جای مانده از این قوم، خانه ای با نام ” خانه لاری ها” است که در بافت قدیمی یزد قرار گرفته است.
این خانه در مساحت ۱۷۰۰ متر و زیربنای ۱۲۰۰ متر، مجموعه‌ای از سه حیاط و ۶ باب خانه به همراه ایوان‌ها، تالارها، اتاق‌ها و یک سردر و هشتی را در خود جای داده است. امروزه در سراسر خانه یاد شده اسناد تاریخی به نمایش درآمده و اینجا را تبدیل به موزه اسناد تبدیل شده است
خانه لاری‌ها در تاریخ ۲۴ بهمن ماه سال ۱۳۷۵ هجری شمسی با شماره ۱۸۳۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
محله های بافت تاریخی
از محله های تاریخی مهم و معروف یزد می توان به محلات قلعه کهنه، سر جمع، سر دو راه، یعقوبی، مصلی و لب خندق اشاره کرد؛ دو محله چهار منار و فهادان شاخص ترین این محلات هستند.
از بناهای معروف این محلات می توان مسجد میر خضر شاه یا مسجد بزرگ چهار منار، حسینیهٔ بزرگ چهار منار، بقعه های سید شمس الدین و شاه سید رضا، آب‌انبار کوچه بندون، باغ و آب انبار دولت آباد می توان اشاره کرد.
استان یزد یکهزار و ۶۰۰ اثر تاریخی ثبت شده غیر منقول و ۶۰۰ بنای تاریخی ثبت شده ملی دارد که میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.
یزد در کنار استان‌های فارس و اصفهان به عنوان مثلث طلایی گردشگری ایران مقصد اول گردشگران خارجی و اروپایی بوده به گونه‌ای که استقبال گردشگران خارجی از این شهر تا پنج برابر افزایش داشته و همین امر گردشگری را محور توسعه استان قرار داده است.
این استان ۲ هزار و ۲۷۰ هکتار بافت تاریخی دارد و شهر یزد به عنوان نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان دارای بافت تاریخی ارزشمندی است.
یزد با عناوینی همچون شهر بادگیرها، شهر کار و کاریز و کاهگل، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، حسینیه ایران، شهر دوچرخه‌ها، شیرینی، شهر قنات، قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب شناخته می‌شود.
